تقسیم راههای شبه فلسفی به سه راه

این راه به سه کیفیت است. یکی از راه نظم موجودات؛ انسان موجوداتی را میبیند و در این موجودات نظمی مشاهده میکند و میگوید این نظم، بدون نظمدهندهای که مدبّر باشد امکانپذیر نیست [1].

دوم از راه خلق است و به نظم کاری ندارد. میگوید این عالمْ نبوده و پیدا شده (حادث و مخلوق است)؛ چون پیدا شده است و حادث است، پیداکننده و مُحدِث لازم دارد. (اینجا به نظم کار ندارد، بلکه از آن جهت که این، پیدا شدهای هست، پیدا کننده برایش جستجو میکند.)

و راه سوم، راه هدایت است. یعنی در این موجودات چیز دیگری ماورای نظم و خلقت مشاهده میشود و آن، مسأله هدایت است. هدایت یعنی چه؟ یعنی میبینم که هر مخلوقی که در مسیر خودش حرکت میکند [2]، کأنّه حرکت خودش را از روی آگاهی انجام میدهد؛ یعنی یک قدرتی هست که او را در مسیر خودش هدایت میکند.

اقسام سه گانه راههای شبه فلسفی در قرآن

برای اینکه بدانیم تمام اینها در قرآن هست، به طور اشاره عرض میکنم؛ میفرماید: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی. الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی. وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی. وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعی. فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوی [3]. در «الَّذِی خَلَقَ» خدا را به عنوان خالق میشناسد. قرآن پر است [از این مضمون] که خدا را به عنوان خالق معرفی میکند و موجودات را به عنوان اینکه مخلوق هستند آیت حق میداند.

آیات دیگری داریم که موجودات را به عنوان اینکه منظم هستند و نظم حکیمانهای دارند، آیت خدا میداند؛ یعنی خدا را به عنوان ناظم و مدبّر عالم معرفی میکند. آیاتی هم داریم که خدا را به عنوان هادی و راهنمای موجودات در مسیرشان معرفی میکند.

الَّذِی خَلَقَ آفرید، او آفریننده و پیداکننده اشیاء است. فَسَوَّی و معتدل و متوازن آفرید. (این همان نظمی است که در دستگاه هستی وجود دارد.) وَ الَّذِی قَدَّرَ آن که اندازهگیری کرد. (اندازهگیری هم مربوط به نظم میشود.) فَهَدی سپس اشیاء را در مسیر خودشان هدایت کرد.

تبیین راههای شبه فلسفی با مثال

برای اینکه این سه راه مشخص شود به این مثالها توجه کنید: یک وقت هست شما در اینجا تپهای