4. هوای نفس

یکی دیگر از چیزهایی که منشأ خطای ذهن میشود- که در منطق ماده باید متوجهش شد- خود هوای نفس شخص است که گفتیم آقای بیکن آن را «بت شخصی» مینامد. آن هم در قرآن هست، زیاد هم هست. از جمله در سوره والنَّجم میفرماید:«إِنْ یتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ» [1] دو مطلب را ذکر میکند: یکی اینکه گمان را به جای علم میگیرند، و دیگر اینکه دلشان میخواهد این جور بگویند که میگویند. آنچه میگوید زبان عقل و فکر نیست، زبان استدلالش نیست، زبان هوای نفس است. این یک مطلب خیلی اساسی است که البته قدما هم توجه داشتند، امروز هم خیلی به آن توجه کردهاند، همین بیکن این حرف را میزند، و بهترین مثال آن قضیه علّامه حلی است.

معروف است که علامه حلّی برای اولین بار در تاریخ فقه شیعه معتقد شد که این که میگویند [اگر نجاستی در چاه بیفتد] چاه نجس میشود، اگر مرغی بیفتد چند دلو آب باید کشید، اگر الاغی بیفتد چقدر و اگر انسانی در آن بمیرد چقدر، کشیدن این آبها مستحب است، واجب نیست و حال آنکه تا عصر او تمام فقهای شیعه اتفاق داشتند که اینها واجب است. قضیه این بود که در خانه خودش این ابتلا پیدا شد. یک نجاستی در چاه افتاده بود و خواست نظر بدهد. آمد از نو مستقل روی این مسأله فکر کند (حالا من کار ندارم منزوحات بئر واجب است یا نه). کتابها و مدارک را جلوی خودش گذاشت که درباره این مسأله قضاوت کند، فتوای واقعی خودش را به دست بیاورد که واقعا این کار واجب است یا واجب نیست. مطالعه کرد، یکدفعه دید آن گوشه دلش تمایل به این است که فتوایش این باشد که واجب نیست چون الآن منفعتش ایجاب میکند که واجب نباشد.

ترسید که این منفعتطلبی، فکرش را بدزدد و بعد فتوایی بدهد که این فتوا زبان فقه و فکر و استدلال و زبان یک فکر بیطرف نباشد، زبان یک فکر طرفدار باشد. میگویند دستور داد چاه را پر کردند. خودش را از این منفعت طلبی آزاد کرد، بعد نشست فکر کردن، دید الآن هم عقیدهاش همین است، آنوقت فتوا داد.

این خودش مطلبی بسیار اساسی است که اگر منفعت انسان یک طرف را ایجاب کند [یعنی] هوای نفسش به یک طرف باشد فکر انسان را میدزدد. قرآن به این مطلب هم توجه دارد.

5. پیروی از کبَراء

مسأله اکابر و اعیان غیر از مسأله تقلید اسلاف است. تقلید اسلاف این است که انسان به نسلهای