3. سرعت در قضاوت

یکی دیگر از موضوعاتی که باز قرآن درباره منشأ خطای ذهن ذکر میکند- که این را حتی دیگران کمتر ذکر کردهاند و قرآن بیشتر- این چیزی است که ما اسمش را «سرعت در قضاوت» میگذاریم.

سرعت در قضاوت یک بیماری دیگری است غیر از بیماری پیروی از گذشتگان و غیر از بیماری پیروی از ظنّ و گمان. میدانید به تناسب اینکه افراد مختلف هستند همه افراد کم و بیش ممکن است به «سرعت در قضاوت» گرفتار شوند و آن این است که بعضی وقتی به یک مسأله فکری میرسند حوصله توقف کردنشان کم است، دلشان میخواهد زودتر رأیشان را بدهند و رد شوند.

این را میگویند سرعت در قضاوت. اصلا نمیخواهد خیلی تأنّی کند؛ مثل قاضیای که تا پروندهای در مقابلش قرار میگیرد دلش میخواهد زود رأی بدهد قبل از اینکه فکر کند که آیا مدرک به قدر کافی وجود دارد یا وجود ندارد؛ اگر مدرک به قدر کافی وجود ندارد بگوید مدارک کافی نیست من نمیتوانم قضاوت کنم. قرآن به این موضوع توجه دارد و بشر را متوجه میکند که در مسائلی که اظهار نظر میکند مدارک موجود به قدر کافی نیست. این مسألهای که مرتب میگوید:«وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» [1] به این مضمون در قرآن هست و این را در جاهایی میگوید که افرادی قضاوت میکنند، میگوید قضاوت بکن اما این حساب را هم داشته باش که مجموع اطلاعاتی که داری برای این قضاوت کافی هست یا کافی نیست. آنچه تو باید بدانی و نمیدانی نسبت به آنچه میدانی خیلی بیشتر است.

آیه «یعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ» [2] نیز تعبیر فوقالعاده عجیبی است. اگر این را قرآن در این قرن گفته بود ما حدس و تخمین میزدیم که این بعد از آن است که منطق جدید پیدا شده و در منطق جدید میگویند انسان فقط پدیدهها را میتواند بشناسد، علم بشر به محسوسات و پدیدهها تعلق میگیرد، ذوات و بواطن را نمیتواند بشناسد، قرآن هم از این جاها گرفته میگوید:«یعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» (مِن، مِن بیانی است) اینها فقط بر ظواهر و پدیدهها اطلاع دارند که آن عبارت است از زندگی دنیا «وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ- که نقطه مقابل «ظاهره» قرار میگیرد- غافِلُونَ» از آخرت غافل و بیخبر هستند؛ یعنی بشر روی علم ظاهری خود فقط پدیده شناس است. این هم خودش حد علم بشر را بیان میکند.

. اسراء/ 85.