کسانی که خیال میکنند این فردِ بشر یک جور میداند، آن فرد جور دیگر و آن جور دیگر؛ این طور نیست، خدا بشر را این گونه نساخته که آن یک جور بداند، آن جور دیگر و آن جور دیگر.

بشر طوری ساخته شده که اگر با گامهای آهسته قدم بردارد، فقط آنچه را یقین دارد بپذیرد، چیزی را که یقین ندارد نپذیرد و به حالت تردید بماند، بعد میبینید اختلافات بشر رفع شد. منشأ اشتباهها این است که ندانسته یک چیزی را میپذیرد و آن را به صورت امر دانسته تلقین و اظهار میکند و روی آن قسم میخورد. این یکی.

2. تقلید از گذشتگان

آن چیزی که آقای بیکن آن را «بت بازاری» یا «بت نمایشی» مینامد، شما بگردید در دنیا اگر کتابی پیدا کردید که به اندازه قرآن روی این نکته تکیه کرده باشد که تقلید از گذشتگان انسان را به خطا میاندازد، [به ما بگویید.] من یک وقت قرآن را استقصا کردم دیدم راجع به همه پیغمبران [نفی تقلید نقل شده است.] قرآن احتجاجات پیغمبران را- که پیغمبری با قوم خودش صحبت کرده- نقل نموده است. میبینیم منطقها مختلف است، فقط اصول مشترکی هست. اصول مشترکی که در همه پیغمبران است یکی این است که همه انبیاء مردم را به توحید دعوت کردهاند و با پرستش غیر خدا مبارزه کردهاند و دیگر اینکه مردم را توجه به معاد و پاداش اعمال دادهاند. یک امر مشترک دیگر شما میتوانید پیدا کنید و آن این است که همه پیغمبران که قرآن از آنها نقل میکند، تقلید را نفی کردهاند؛ و الّا ما میبینیم هر پیغمبری در محیط خودش دچار مشکلات بالخصوص بوده و متوجه آن مشکلات بوده است. مثلا تنها شعیب را میبینیم که در قوم خودش مرتب روی مسأله نقص در مکیال و میزان یعنی تقلب در معامله فشار میآورد. معلوم میشود محیط او به این بیماری، خیلی شدید مبتلا بوده. یا لوط بر موضوع بالخصوصی خیلی اصرار میورزد، چون قوم او مبتلا به این بیماری بودهاند. موسی به مطلب دیگری و عیسی به مطلب دیگری، ولی امری که همه بالاتفاق درباره آن صحبت کردهاند، غیر از مبدأ و معاد، مسأله تقلید است، چون بلای عمومی بوده، چون واقعا یکی از چیزهایی که بشر را به خطا میاندازد این است: انسان تمایل دارد که فکر کند آنچه گذشتگان ما گفتهاند صحیح است. چون چنین تمایلی دارد، آن را میپذیرد بعد برایش دلیل میتراشد، دلیلهای ساختگی که برای انسان علم هم ایجاد نمیکند. اگر همان زنجیر پیروی از گذشتگان را پاره کند و به آن عقل فطری خدا دادی خودش اعتماد نماید و خودش را از هر گونه غرض و مرضی دور کند آنوقت میفهمد که آنچه گذشتگان گفتهاند صحیح است یا باطل، یا نیمی از آن صحیح و نیمی باطل است.