تا بتوانم اجزایش را یک به یک بررسی کنم ببینم روی آنها یقین دارم یا احتمال خلاف میدهم. بعد از تحلیل، باز ترکیب میکنم. در ترکیب هم مراقبت میکنم که روی اصول صحیحی ترکیب بشود.

بعد استقصا میکنم که چیزی از نظر من دور نمانده باشد و ...؛ ولی ریشهاش همان یکی است.

علمای جدید نتوانستهاند برای منطق ماده مثل منطق صورت قاعده درست کنند و شاید هرگز قاعدهپذیر هم نباشد، یعنی فقط یک نوع تذکرات است: آقای بیکن تذکر میدهد که بدان! بشر در معرض این خطا هست، پس این خطا را نکن. هواهای نفسانی در فکر و عقیده تأثیر دارد؛ گاهی آنچه که تو میگویی، زبان هوای نفست است نه زبان فکر و عقلت، متوجهش باش. متوجه بت بازار باش؛ این چیزی که میگویی تلقین اجتماع است نه فکر عقل تو، پس مواظبش باش. آنچه که میگویی فکر تو نیست، تحت تأثیر اکابر و اسلاف قرار گرفتهای و مطلب را قبول کردهای، اگر عظمت آنها را دور بریزی میبینی یقین نداری، پس مواظبش باش.

منشأهای خطای ذهن از نظر قرآن

1. پیروی از ظنّ و گمان

و من خودم وقتی که دیدم تمام آنچه که اینها میگویند در قرآن وجود دارد، خدا میداند حیرت کردم. مثلا این [مطلب که عرض میکنم] منطق ماده در قرآن است. قرآن راههای خطای اندیشه را زیاد ذکر کرده. مرتب ذکر میکند افرادی حرف غلط میگویند، اشتباه میکنند، چرا اشتباه میکنند؟

این «چرا اشتباه میکنند» را قرآن دارد. اینها خطا میکنند، چرا خطا میکنند؟ در چندین آیه از آیات قرآن همین مطلبی که آقای دکارت با این صراحت، قاعده اول منطق خودش میداند [ذکر شده است.] (این آیه قرآن است؛ قرآن که مال چهارده قرن پیش است؛ این را که دیگر ما امروز نیاوردهایم. ممکن است بگویید شما چرا جلوتر نفهمیدید؟ بسیار خوب، ما نفهمیدیم ولی این آیه که در کمال صراحت در قرآن هست و ما آن را تأویل نمیکنیم. یک وقت ما یک آیهای را تأویل میکنیم، آن یک حرفی است.) قرآن یک منطقی دارد که پیروی از ظنّ و گمان را عجیب نهی میکند، بعضی صریح و بعضی صریحتر (نمیگویم بعضی اشاره و بعضی صریح):«وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ» [1]، در جای دیگر:«إِنْ هُمْ إِلَّا یظُنُّونَ» [2] میگویند منطقی دارند اما این، منطق گمان است نه منطق علم و یقین؛ اگر اینها میخواستند به یقین خودشان اعتماد کنند چنین حرفی نمیزدند. در یک جا صریح میگوید علت خطای اکثریت مردم پیروی از گمان است:«وَ إِنْ تُطِعْ أَکثَرَ مَنْ فِی