است؛ کما اینکه آقای شریعتی خودمان [1] هم در اواخر مقدمه تفسیر نوین قسمتی راجع به همین مسأله اعجاز قرآن بحث کرده و ایشان هم خوب بحث کردهاند و خیلی هم استناد کردهاند به همین کتاب صادق رافعی. یکی هم کتابی مرحوم سید هبة الدین شهرستانی نوشته به نام المعجزة الخالدة، ولی آن به عربی است. به هر حال این چند ورقی هم که آقای شریعتی در مقدمه تفسیر نوین بحث کردهاند خوب است. اینها زمینههای خوبی برای مطالعه کردن است.

بیان جدید مؤلف

حالا من میخواهم این موضوع را با یک بیان شاید تازهای بحث کنم و آن اینکه: مسأله اعجاز قرآن را از دو جنبه باید بحث کرد، یکی جنبه زیبایی و هنری و دیگر جنبه علمی و فکری. جنبه زیبایی و هنری مربوط به لفظ قرآن یعنی همین عبارات قرآن است، نه لفظ منفک از معنا، لفظ بیمعنی که زیبا هم نمیتواند باشد، بلکه لفظ از آن حیث که محتوی یک معناست ولی زیبایی مال لفظ است. این همان چیزی است که علمای ادب از آن تعبیر میکنند به «فصاحت و بلاغت» و بعد هم فصاحت را تعریف میکنند، بلاغت را تعریف میکنند با اقرار و اعتراف به اینکه فصاحت و بلاغت چون از مقوله زیبایی است قابل تعریف صحیح و دقیق نیست، مثل همه زیباییهای دیگر.

میگویند زیبایی ممّا یدرَک و لا یوصَف است، از چیزهایی است که انسان آن را درک میکند اما نمیتواند تعریف کند؛ ولی در حدود زیادی میشود آن را معرفی کرد و شناساند. آن تعریفی که میگویند [زیبایی را نمیتوان تعریف کرد] تعریف خیلی دقیق است، مثل اینکه یک امر ریاضی را شما تعریف میکنید، آن جور نمیشود تعریف کرد ولی نشانهها میشود برایش ذکر کرد.

اعجاز قرآن از جنبه علمی و فکری

و اما جنبه علمی و فکری؛ آن مربوط به محتویات قرآن است، ربطی به لفظ و ظاهر قرآن ندارد.

مثلا قرآن درباره توحید و خدا بحث کرده، مسائلی که مربوط به خدا و ماوراء طبیعت است در قرآن آمده است. این بسیار قابل تجزیه و تحلیل است که ما آن محتویات قرآن در باب توحید را در نظر بگیریم بعد آن را مقایسه کنیم نه تنها با آنچه در توحید در آن روز جزیرةالعرب بوده است، بلکه همچنین با آنچه که در مسأله توحید در همه جهان آن روز بوده است بلا استثناء، حتی جهان یونان و روم که در آن وقت از همه جهانهای دیگر در این مسائل بیشتر بحث کرده بودند؛ و نه تنها در آن زمان، زمانهای بعد را هم در نظر بگیریم تا آنجا که دیگران هر چه استفاده کردهاند، از قرآن