همه طول قدش یک متر و هشتاد سانتیمتر و عرضش نیم متر و وزنش هشتاد کیلوست، میگوید من یک دریا اشک ریختم، در حالی که وقتی چشمش به دریا بیفتد هول میکند که به طرف دریا نزدیک بشود [میفهمد که این سخن دروغ است.] به دریا هم قناعت نمیکند:

وقتی انسان این شعر را زیر ذرهبین واقعی میگذارد میبیند چقدر مزخرف است! آخر چقدر آدم باید چرند حرف زده باشد! ولی وقتی که از جنبه زیبایی نگاه میکند میبیند واقعا زیبا گفته. در قرآن بویی از این تعبیرات نیست.

قرآن و تشبیهات

اما تشبیهات. اصلا سخن را اغلب تشبیه زیبا میکند، و علت اینکه زیبا میکند این است که وقتی مطلبی را به مطلب دیگری تشبیه میکنند، دو چیز را قرین یکدیگر قرار میدهند و این اعجاب را برمیانگیزد. در قرآن اتفاقا تشبیه هم زیاد به کار نرفته و با این حال زیباست و فوقالعاده هم زیباست. تشبیه در قرآن بسیار کم است. قرآن در عین اینکه از مقوله زیبایی است باز با عقل و روح و فکر انسان سر و کار دارد یعنی مسائلی که میگوید همان مسائلی است که عقل میپذیرد.

کتاب هدایت و راهنمایی است. شعر فقط زیبایی است، راهی را نمیخواهد نشان بدهد. جایی که کسی میخواهد راهی را نشان بدهد، او دیگر نمیتواند با تعبیرات شاعرانه که همهاش تخیل است راه را نشان بدهد. وقتی کسی میخواهد یک مطلب را برای دیگری بیان کند باید همان عین حقیقت را به او بگوید، و در قرآن با اینکه تمام آیات آن تعلیم و یاد دادن است، همان عین حقیقت را گفتن و بیان کردن است، در عین حال زیبایی هم هست.

بودهاند در میان علمای اسلام که با توجه به این که قرآن در بسیاری از آیاتش به محتویات خودش یعنی به مطالبش تحدّی میکند، به این که ببینید چه مطالبی در اینجا هست، و بعد مجذوب این جهت قرآن شدهاند و به حق هم مجذوب شدهاند، گفتهاند این حرفها چیست که آمدهاند قرآن را تنزّل داده و گفتهاند که «اعجاز قرآن در فصاحت و بلاغت آن است». نخواستهاند مسأله فصاحت و بلاغت را انکار کنند، خواستهاند بگویند قرآن به این جهتش اعتنایی ندارد. بعضی دیگر که مجذوب فصاحت و بلاغت قرآن شدهاند به محتویات قرآن چندان توجه نکردهاند. ولی البته قول صحیح قول همان اشخاصی است که میگویند هیچ جنبه را نباید مورد غفلت قرار داد، قرآن معجزه است هم به محتویات خودش و هم به لفظ و شکل و زیبایی خودش. چون ما الآن راجع به جنبه لفظی قرآن فیالجمله بحث میکنیم درباره آن سخن میگوییم.

به طور قطع، تاریخ نشان میدهد که همان کاری که عصای موسی برای موسی میکرده است