فصاحت و بلاغت

یکی از وجوه اعجاز قرآن که از قدیمالایام مورد توجه قرار گرفته و فوقالعاده مورد توجه بوده است جنبه لفظی و جنبه ظاهری آن است که به جنبه فصاحت و بلاغت تعبیر میکنند. فصاحت و بلاغت را تا حدودی هر کسی در هر زبانی وارد باشد در آن زبان میشناسد، که خودش یک موضوعی است؛ یعنی روشنی بیان، شیرینی بیان، زیبایی یک بیان، جذابیت یک بیان. راجع به فصاحت و بلاغت، علمای فن بحث کردهاند که چه چیزهایی سبب میشود که کلام زیبا و فصیح شود، از نظر اینکه آهنگ لفظ و حروف چگونه باید باشد و معانی چگونه باید ردیف شده باشند؛ و میگویند قبل از آنکه احتیاج به تعریف داشته باشد و ما بخواهیم تعریف کنیم، هر کسی تا حدودی فصاحت و بلاغت را میشناسد.

مثلا در زبان فارسی سعدی به فصاحت معروف است. اینکه هر کسی که با زبان فارسی آشنایی مختصری دارد در روح خودش یک جذبهای نسبت به آثار سعدی احساس میکند، تابع این نیست که اول تعریف فصاحت و بلاغت را از زبان ادبا شنیده باشد بعد دنبال آن رفته باشد.

میگویند فصاحت از نوع زیبایی است و هیچ زیباییای را مردم به حکم اینکه اول تعریفش را شنیده باشند دنبالش نمیروند. اگر یک صورت زیبا را دیگران جذب میشوند نه به خاطر این است که اول تعریف زیبایی را در مدرسه شنیدهاند بعد دنبال آن میروند. اگر زیبایی بصری باشد چشم که به آن افتاد، به سوی آن کشیده میشود. اگر زیبایی سمعی باشد، مثل آهنگها، وقتی که یک آهنگ زیبا را یک گوش میشنود، به حکم غریزه و طبیعت خودش به سوی آن کشیده میشود.

فصاحت هم یک نوع زیبایی در سخن است. وقتی که انسان یک سخن زیبا را میشنود خود به خود به سوی آن کشیده میشود. شعر حافظ نیرویی از زیبایی دارد که هر کسی که آن را میشنود به سوی آن کشیده میشود:

اینها کلامی است که ما قبل از اینکه بتوانیم توصیف کنیم- و بگوییم زیبایی آن در چه چیزش است- احساس میکنیم. میگویند زیبایی ممّا یدرَک و لایوصَف است؛ ادراک میشود، توصیف نمیشود. هنوز کسی در دنیا نتوانسته است برای همین زیبایی بصری فرمول معین کند. تحت فرمول در نمیآید، یک احساسی است که در هر کسی هست و لهذا صورتهایی به شکلهای مختلف زیباست و همه هم جذاب است با اینکه اختلافات زیادی دارند. با یک نقشه مهندسی مثلا، نمیشود زیبایی را معین و تعریف کرد که چیست، ولی به هر حال زیبایی هست و زیبایی و