نمیخواهیم درباره این مطلب زیاد بحث کنیم، فقط مقدار لازم را بحث میکنیم و به اشاره اکتفا میکنیم.

راه فطرت در قرآن

اما در قرآن کریم ریشه این مطلب را به خوبی پیدا میکنیم. آیهای که میفرماید فَأَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها [1]، تمایل دینی و میل به سوی حق را در وجود هر کسی یک امر فطری میداند. تنها این آیه نیست، بلکه این حقیقت به صورتهای مختلفی در قرآن بیان شده؛ از جمله آیهای که به اصطلاح «آیه عالم ذرّ» [2] نامیده میشود: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ [3].

مسلّم این آیه یک رمز و حقیقتی را بیان میکند. آیه نمیگوید خداوند ذرّیه آدم را از پشت آدم بیرون کشید، بلکه میگوید ذریه همه مردم را از پشت همه مردم بیرون کشید: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ (نمیفرماید: مِنْ ظَهْرِ آدَمَ) ... در آنجا که مردم هنوز در اصلاب آباء بودند، آنها را بر نفس خودشان گواه گرفت و از آنها پرسش کرد: أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ آیا من پروردگار شما نیستم؟ اینها در همان مرحله تصدیق کردند و گفتند: بَلی [4].

آیه میخواهد بگوید انسان قبل از آنکه در این دنیا به شکل انسان به وجود بیاید، در خمیرهاش اقرار به وجود خداوند هست. بلکه قرآن یک اصل کلیتری را بیان میکند؛ اصل کلیتر قرآن این است که در تمام موجودات تمایل به حق وجود دارد: أَ فَغَیرَ دِینِ اللَّهِ یبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ [5]. چقدر آیه در قرآن داریم با تعبیر: سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یا: یسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یا: لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ (یا ما فِی السَّماواتِ)، که قرآن میخواهد بگوید تمام مخلوقات در باطن ذات خودشان مسبّح و منزّه پروردگارند و به سوی او- بخواهند یا نخواهند- در حرکت و تکاپو هستند و میروند.

البته ما در اینجا نمیخواهیم به قرآن استدلال کرده باشیم، بلکه فقط میخواهیم بگوییم این

استاد: «ظهورهم» دارد، نه «ظهورهما». علاوه بر این، نسبت به حوّا «ظَهر» صادق نیست، بلکه «بطن» صادق است؛ «ظَهر» را نسبت به مرد میگویند.