ندارد به این حالت و به این شکل که او از یک طریقی غیر از طریق حواس ظاهر و معلومات ظاهر از غیب دستوراتی بگیرد و به مردم ابلاغ کند. این مسلّم اختصاص به خود آنها دارد. پس وقتی میگوییم غیر بشری است یعنی در بشر عادی وجود ندارد. و اما از آن جهت عرض کردیم «بشری است» که وحی از نظر حقیقت و ماهیت مغایر نیست با یک نوع هدایتها و الهامات در درجات بسیار بسیار ضعیف که برای انسانهای دیگر هم کم و بیش وجود دارد و حتی یک درجهاش در حیوانات هم وجود دارد و حتی در گیاهان وجود دارد و حتی به تعبیر خود قرآن در جمادات هم وجود دارد. تعبیر خود قرآن درباره اینها، هم وحی است هم کلمه هدایت. منتها به این درجه بسیار بسیار شدیدش اختصاص دارد به انبیاء.

میخواهم عرض کنم که در باب معجزه- همین امر خارق عادت- هم عینا همین طور است یعنی هم فوق بشری است هم بشری. در آن درجهای که ما نامش را معجزه، کرامت و خارق عادت میگذاریم، در درجه آن چیزهایی که قرآن کریم برای انبیاء نقل کرده است، البته در این درجه برای دیگران نیست و لا اقل ما نمیتوانیم ثابت کنیم که هست. ولی میخواهیم بگوییم این نوع کار هم باز از نوع و از سنخ برخی امور بشری است که در همه افراد بشر کم و بیش میتواند وجود داشته باشد ولی در درجات خیلی ضعیف. مقدمتا مطلبی را باید عرض کنم که اگر آن را ذکر نکنیم این بحث ما ناتمام است و آن بحثی است قرآنی، یعنی راجع به قرآن [درباره] مطلبی از خود قرآن باید بحث کنیم.

دو نظریه درباره معجزه :

1. معجزه فعل مستقیم خداست

قرآن معجزاتی را به پیغمبران نسبت داده است که این پیغمبران معجزه آوردهاند. این سؤال هست و این بحث از قدیم میان علمای اسلام بوده که آیا معجزه فعل پیغمبر است یا فعل خداست ولی به دست پیغمبر صورت میگیرد؟ «به دست پیغمبر» یعنی پیغمبر آنجا یک ابزار و آلت ظاهری و بیدخالت بیش نیست. مثلا موسی عصای خودش را میاندازد و اژدها میشود. یک وقت ما میگوییم موسی در این عمل خودش درست مثل ما بود؛ کار موسی این بود که به او گفتند عصا را بینداز، عصا را انداخت. عصا انداختن که دیگر هنری نمیخواهد. به او گفتند ای موسی عصا را بینداز، او هم عصا را انداخت، بعد یک قدرت دیگری مغایر با قدرت موسی- که ما اسمش را «قدرت الهی» میگذاریم- عصا را تبدیل به اژدها کرد. اصلا به موسی مربوط نبود. و این اشخاص میگویند دلیلش هم این است که خود موسی ترسید و فرار کرد و به او گفتند «لا تَخَفْ» نترس.

و همچنین سایر معجزاتی که هر پیغمبری کرده است. اگر عیسای مسیح به نصّ قرآن از گِل