میدهد، از یک سنت لایتغیری پیروی میکند. بعد میگویند چرا؟ برای اینکه اگر غیر از این باشد قبیح است بر خداوند تبارک و تعالی.

[طبق آن نظریه] اگر خداوند سنت داشته باشد و سنتش لایتغیر باشد، این منافی با آزادی مشیت خدا و منافی با کمال قدرت خداوند است؛ چه فرق میکند که در مورد بندگان باشد یا در مورد غیر بندگان؟ ایشان قبول میکنند، باید هم قبول کنند که چنین چیزی محال است که خداوند یک بنده مطیع را به جهنم ببرد و یک بنده صد در صد گنهکار را به جای او به بهشت ببرد، علی بن ابیطالب را- العیاذ باللَّه- به جهنم ببرد به جای ابوجهل، و ابوجهل را به بهشت ببرد به جای علی بن ابیطالب. شما که میگویید چنین چیزی محال است پس قدرت و مشیت خدا را محدود کردهاید.

پاسخ این است که این محدودیت نیست. خداوند بر طبق عدالت عمل میکند و ظلم نمیکند و هرگز هم نخواهد کرد و سنت او عدالت است. نه معنایش این است که او مجبور است که در یک چارچوب عمل کند یعنی یک مانعی جلویش را گرفته است که برخلاف عدالت عمل نکند. صحبتِ مانع نیست، صحبت اقتضای ذات است. اقتضای اراده او فقط این است، اراده عالی او جز این ایجاب نمیکند، نه اینکه ارادهاش میخواهد ایجاب کند، مانعی جلویش را گرفته است. از این میگذریم.

حقیقت این است که قانون علیت عمومی را نمیشود انکار کرد و حتی همان قانون سنخیت علت و معلول را هم نمیشود انکار کرد؛ و با اینکه در این دو سه قرن اخیر علوم بر پایه مسائل حسی و تجربی قرار گرفته است و آنهایی که فقط روی حس و تجربه قضاوت کردهاند به حقْ علت و معلول را انکار کرده و گفتهاند اگر ما فقط روی حس و تجربه قضاوت کنیم نباید قانون علت و معلول را بپذیریم، ولی بعد بشر این مطلب را نپذیرفت، از باب اینکه واقعا بشر نمیتواند مفاهیم ذهنی خودش را محدود کند به آنچه مستقیم از راه حواس دریافت میکند یعنی به آنچه که طبیعت مستقیم به او میرساند. ذهن انسان یک سلسله معانی انتزاعی دارد که روی همان معانی انتزاعی قانون کلی برای عالم درست میکند. این به جای خود، ما روی مبنای اینها بیان کردیم.

نظر علامه طباطبائی ( ره )

حال آن کسانی که قانون علیت عامه و قانون ضرورت علت و معلول را قبول کردهاند چه میتوانند بگویند؟ آقای طباطبائی در کتاب تفسیر المیزان بحثی کردهاند راجع به معجزه. اگرچه قسمتهایی از بحث را یا نخواستهاند یا علت دیگری داشته که ذکر نکردهاند ولی در مجموع بحث جامعی کردهاند. ایشان مبنایی را ذکر میکنند که همان مبنایی است که قبل از ایشان هم دیگران ذکر کردهاند، منتها ایشان بیشتر تکیه روی آیات قرآن کردهاند و همه آن مسائل را از آیات قرآن