بعد در ذیل فصل دیگری عرض میکنم یعنی همین فصل نظریاتی که الآن میخواهیم وارد بشویم.

آن آیات را بالخصوص باید رسیدگی کنیم. در باب معجزه مجموعا سه نظریه است که با نظریه منکرین میشود چهار نظریه. یک عده اساسا معجزه را به هیچ معنایی قبول نمیکنند، اصلا منکر معجزه هستند و قهرا منکر نبوت هم هستند و اینها را از اساس یا دروغ محض میدانند یا نظیر کارهای جادوگران و ساحرها که مردم خیال میکردند چیزی هست و در واقع چیزی نیست. این که انکار کلی است؛ به این کار نداریم. اما آنهایی که مسلمانند، مؤمنند و قبول کردهاند؛ اینجا سه نظریه است.

نظریات در باب معجزه :

نظریه تأویل

یک نظریه نظریهای است که معجزه را قبول کردهاند ولی تأویل کردهاند، که این هم در واقع انکار است اما یک انکار محترمانهای است، انکاری است که نمیخواهم بگویم آن کسی که منکر شده است خواسته اسلام را انکار کند، ولی این جور فکر میکند. مثل مرحوم سید احمد خان هندی.

اگرچه من کتابش را نخواندهام ولی در کتابهای دیگران دیدهام که از او نقل کردهاند و در شرح حالش هم خواندهام، که در خود هندوستان هم خیلی سر و صدا راه انداخت و سبب شد که علمای اسلامی هند او را طرد کردند، و حتی صبغه سیاسی هم به او زدند چون او از نظر سیاست هندوستان- آن طور که در بعضی کتابهایی که من خواندم آمده است- طرفدار همزیستی و سازش با انگلستان بود، و بعضی اساسا او را در سیاستش هم متهم به خیانت میکردند و در این افکارش هم او را متهم به خیانت به اسلام میکردند.

ایشان تفسیری نوشته است که مرحوم فخر داعی، همه یا قسمتی از آن را به فارسی ترجمه کرده؛ من در کتابفروشیها دیدهام ولی نخواندهام. یک مرد مؤمن و مسلمانی است، یکی از علمای اسلامی است ولی فکر میکند که این جور توجیه و تفسیری که در باب معجزات شده است که به اینها جنبه خرق عادت دادهاند اینها همه خرافهها و پیرایههایی است که بعد به اسلام بستهاند. تمام معجزاتی را که در قرآن آمده است ایشان کوشش میکند که یک توجیه عادی و طبیعی بکند. حتی مثلا عبور کردن موسی از دریا را میخواهد یک توجیه عادی و طبیعی بکند که نه، این یک جریان غیر عادی نبوده، یک جریان عادی بوده که واقع شده است؛ و همچنین اژدها شدن عصای موسی.

همه اینها را یک توجیه و تأویلهای خیلی دوری میکند که البته به نظر ما نمیشود اصلا احتمال این تأویلها را هم داد. ایشان روی یک طرز فکری این احتمال را میداده.

امثال سید احمد خان دو دلیل هم از خود قرآن بر این مطلب میآورند. یکی اینکه میگویند