یک وقت در ماوراء طبیعت شما با آن تماس پیدا میکنید، باز همان در ابصار شما میآید مجسم میشود. در هر دو حال واقعیت دارد. شما با یک امر واقعی در تماس هستید، منتها یک وقت امر واقعی شما در بیرون طبیعت است و یک وقت در درون.

من نمیگویم- البته نباید هم ادعا کرد- که این فرضیه صد در صد تمام است، و در این زمینه هنوز خیلی حرفها گفتهاند که چطور میشود که قبلا [پیامبر] ملک را به صورت انسان میبیند، و چطور میشود که آنچه که در آن جهان میبیند بعد در پرتو او این جهان را میبیند با یک حقایقی، بعد این به صورت یک کلام یا به صورت یک کتاب برای او مجسم میشود؟ اینها مربوط به حرفهایی است که در این زمینهها گفتهاند.

به هر حال ما در باب وحی، این چند چیز را حتما باید قبول کنیم؛ یکی مسأله درونی بودن به این معنا که این را از راه یک قوه مرموز باطنی تلقی میکند نه از راه حواس معمولی، که این را قرآن اصطلاحا «قلب» میگوید. در اصطلاح عرفان هم «قلب» میگویند. قلب، اینجا البته یعنی باطن. میگویند کسی دل داشته باشد یا نداشته باشد؛ مقصود این دل نیست. این دل را همه دارند.

لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ [1] هر کس دل داشته باشد، هر کس یک روح صحیحی داشته باشد. مسأله بیرونی بودنش هم به این معناست که [پیامبر] واقعا با جهان دیگری تماس پیدا کرده و جهان دیگری واقعا وجود دارد.

نزول چیست؟

یک مسأله دیگر: قرآن تعبیر میکند به «نزول» (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ). نزولی پیدا شده؛ این نزول چیست؟ نزول یا باید بگوییم «مکانی» است که فرض این است که مکانی نیست، جبرئیل از یک زمین دیگر که به اینجا نمیآید، [و یا باید بگوییم معنوی است.] مسلّم اینجا نزول باید یک نزول معنوی باشد چون خود فوقیت و تحتیت در خود قرآن هم محصور نیست به فوقیت و تحتیت جسمانی و مکانی، و در اصطلاح هیچ کس. قرآن درباره خدا میفرماید: وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ [2] خداوند از مافوق بندگان خودش قاهر بر آنهاست. و حتی در فوقیت و تحتیتهای اعتباری هم قرآن میگوید: قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یبْعَثَ عَلَیکمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکمْ [3]. شاید همه تفاسیر به اتفاق گفته باشند عذاب از بالا یعنی از طبقه فوقانی، یعنی از بالادستهاتان، و عذاب از پایین یعنی از ناحیه زیردستهاتان مثل نوکرها، کلفتها و کارگرها. پس اینکه قرآن میگوید این از