وحی را به وسیله یک موجود دیگری نه مستقیم از خدا که نام او «روح الامین» است (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ) یا «روح القدس» است در تعبیرات دیگر، یا «جبرئیل» است در تعبیرات دیگر (اینها اسمهای مختلف از اوست) میگیرد، به وسیله او تلقی میکند و مستشعر به آن وسیله هم هست.

ولی در غرائز و الهامات فردی این چیزها دیگر در کار نیست و کسی احساس و درک نمیکند.

با توجه به همه اینها- که اینها را اولیاء وحی توضیح دادهاند- ما باید ببینیم چه فرضیهای میتوان گفت (میگویم فرضیه، چون در مسأله وحی هیچ کس ادعا نکرده که من میتوانم صد در صد حقیقتش را کشف کنم؛ یک پدیده مخصوص انبیاء بوده). تا حدودی که از همین قرائن به دست میآید یک فرضیهای میشود گفت.

فرضیه حکمای اسلام درباره وحی

به نظر ما بهترین فرضیه همین فرضیهای است که حکمای اسلام گفتهاند. با توجه به این مشخّصات، آنها آمدند این جور گفتند که انسان از جنبه استعدادهای روحی حکم یک موجود دو صفحهای را دارد. خواستند بگویند: ما دارای روح هستیم و تنها این بدن مادی نیستیم. روح ما دو وجهه دارد:

یک وجههاش همین وجهه طبیعت است. علوم معمولیای که بشر میگیرد از راه حواس خودش میگیرد. اصلا حواس وسیله ارتباط ماست با طبیعت. آنچه از حواس میگیرد در خزانه خیال و خزانه حافظه جمع آوری میکند و در همان جا به یک مرحله عالیتری میبرد، به آن کلیت میدهد؛ تجرید میکند و تعمیم میدهد (که به عقیده آنها تجرید و تعمیم یک مرتبه عالیتری از مرتبه احساس است، که حالا نمیخواهیم درباره آن بحث کنیم). ولی این روح انسان یک وجهه دیگری هم دارد که به آن وجهه سنخیت دارد با همان جهان مابعدالطبیعه. به هر نسبت که در آن وجهه ترقی کند میتواند تماسهای بیشتری داشته باشد. مولوی میگوید:

تشبیه میکند روح انسان [1] را به نی که دو دهان دارد، و خدا را به نیزن؛ میگوید شما با یک دهان نی آشنا هستید؛ وقتی در مجلس نی زن نشستهاید، شما آن دهانی را میبینید که آواز میخواند و صدا میکند و نغمه میسراید و خیال میکنید کار این دهان است، نمیدانید که این نی یک دهان دیگری دارد که در لبهای آن نی زن پنهان است و شما نمیبینید.

آنگاه میگویند آنچه که در آن جهان است با آنچه در این جهان است فرق میکند. این جهان،