باید انسان شوی و او هم باید فرشته باشد؛ مثل افرادی که همه آنها صلاحیت دارند پستهای بالا و پایین را اشغال کنند، یکی را انتخاب کرده و در رأس گذاشتهاند و گفتهاند تو رئیس اداره، دیگری را گذاشتهاند زیر دست او و گفتهاند تو معاون، به دیگران هم گفتهاند شما کارمندهای عادی باشید.

[خلقت اشیاء] این طور نیست.

در مقام تشبیه- تشبیه از من نیست، دیگران تشبیه کردهاند اما تشبیه خوبی است- میگویند نظیر این است که یک نفر مهندس و معمار که میخواهد نقشهایی را به وجود بیاورد، اول آن نقشها را تصور میکند، مثلا دایرهای، مربعی یا مثلثی در ذهن خودش رسم میکند و بعد دایره، مربع و مثلث را ایجاد میکند. مثلث را که او قبل از آنکه ایجاد کند در علم خودش مرتسم کرد او مثلث نکرد و دایره را هم او دایره نکرد، که دایره بگوید «چرا مرا مثلث نکردی؟!» و مثلث بگوید «چرا مرا دایره نکردی؟!» بلکه او همان ذات دایره را (که دایره بودنش به ذات خودش است) و ذات مثلث را (که در ذات خودش مثلث است) به وجود میآورد.

جمله معروفی است از بوعلی سینا که گفته: «ما جَعَلَ اللَّهُ الْمِشْمِشَةَ مِشْمِشَةً بَلْ اوْجَدَها» که آن سر و صداها را در دنیا به وجود آورد. میگوید: خدا زردآلو را زردآلو نکرده است، بلکه زردآلو را وجود داده است. البته نه اینکه زردآلو قبل از وجود وجودی دارد، بلکه ما خیال میکنیم که خدا چیزی را که در ذات خودش، هم میتوانست گلابی باشد و هم زردآلو، زردآلو کرد و گلابی نکرد، در حالی که اینطور نیست.

معنی «عدل» تساوی نیست؛ معنی عدل این است که هر ذاتی آن وجودی را که استحقاق دارد و میتواند داشته باشد، به او بدهند. آن ذات، این وجود را میتوانست داشته باشد و غیر از این وجود را نمیتوانست داشته باشد و آن ذات دیگر هم این وجود را میتوانست داشته باشد و غیر از این وجود را نمیتوانست داشته باشد. عدل این نیست که آنچه را اوّلی نمیتواند داشته باشد به او بدهند و آنچه را دومی میتواند داشته باشد از او کم کنند تا به اوّلی برسد. این، یک جهت در باب تفاوتها که خیلی ریشه فلسفی دارد.

جهت دوم در باب تفاوتها : زیباییها مدیون زشتیهاست

جهت دوم در باب تفاوتها سادهتر است و آن این است که همانطور که درباره نیستیها گفتیم که در نظام کلی و جُمْلی عالمْ نیستیها ضرورت دارد، این تفاوتها هم از نظر جملی و کلی عالم ضرورت دارد. ما در این تفاوتها یکی را میگوییم خوب و یکی را میگوییم بد، و میگوییم «آن خوب که هست، این بد چرا هست؟» و نمیدانیم اگر این بد نبود، آن خوب هم نبود. مثال میزنند به تابلوی نقاشی؛ در تابلوی نقاشی، روشنایی و تاریکی توأماً وجود دارد و این تفاوت میان قسمتها هست که