قسمت دوم بحث ما مسأله تفکیکناپذیری خیر و شر (شر به همین معنا) و به عبارت دیگر تفکیکناپذیری هستیها و نیستیها از یکدیگر در جهان طبیعت بود. این یک توهّم محض است که ما آن را یک امر ممکن فرض میکنیم و بعد میگوییم چرا [این طور] نیست که در این دنیا آنچه که ما آن را خیر مینامیم (که همان جنبههای هستی اشیاء است) وجود داشته باشد و آن چیزهایی که ما آنها را شر مینامیم (یعنی همان نیستیها یا هستیهایی که منجر به نیستیها میشود) وجود نداشته نباشد؟ ما فکر میکنیم این یک امر ممکن است و لهذا میگوییم «چرا؟»، در حالی که این طور نیست؛ این دنیا و طبیعت اگر باشد، با همه این لوازم و توابعش باید باشد و اگر نه، از اصل نمیتواند باشد.

پس باید در نظر گرفت که در مجموع آیا در جهان خیر بر شر و هستی بر نیستی غلبه دارد یا نیستی بر هستی؟ قطعی است که اگر حساب بشود، جانب خیر بر جانب شر غلبه دارد.

مرحله سوم : شرور، مقدمه خیراتند

مرحله سوم که امروز مورد بحث ماست، این مسأله است که خود این شرور هم که ما آنها را نیستیها و فقدانات مینامیم و میگوییم از خیرات لاینفک هستند، صد در صد شر نیستند؛ یعنی این طور نیست که همین چیزهایی که ما آنها را شر مینامیم صد در صد نیستیهایی بلا اثر باشند، بلکه همین نیستیها در هستیها مؤثرند به طوری که اگر فرضا ممکن بود که این نیستیها و فقدانات و شرور وجود نداشته باشند، دستگاه عالم اختلال پیدا میکرد، یعنی آن چیزهایی هم که ما آنها را خیرات مینامیم امکان وجود پیدا نمیکردند. (البته این یک ادعاست که باید درباره آن توضیح بدهیم.)

پس آنچه که ما شر مینامیم، از نظر یک شخص و یک شیء جزئی شر است ولی از نظر نظام جُمْلی و کلی، خود همان شر هم خیر است و خیر بودن خیرات بستگی دارد به شر بودن این شرور و پیدایش خیرات بستگی دارد به اینکه همین نیستیها که در عالم توهّمْ ما آنها را یک سلسله گودالها و خلأها در هستیها فرض میکنیم، حتما وجود داشته باشد.

این، اصلِ فرضیه مرحله سوم بود. به نظر میرسد که در این بحث، ما باید بدیها را به سه قسم تقسیم کنیم. البته این، مطلب صد در صد حساب شدهای نیست که بگویم حتما همین سه قسم است و طور دیگری نمیشود تقسیم کرد، بلکه این تقسیمی است که اخیرا در ذهن خودم آمد؛ به نظر میرسد که از این سه قسم خارج نباشد گو اینکه بعضی از اقسام هم با یکدیگر تداخل پیدا میکنند.