ممکن است این بیانی که من امروز کردم بیان کاملی نباشد، ولی مطلب مطلب درستی است [1].

تحلیل ماهیت شرور، فقط اشکال ثنویه را رفع می کند

تا اینجا فقط اشکال ثنویت رفع میشود که میگفتند دو سنخ هستی در عالم داریم که یک سنخ آن باید به یک فاعل مستند بشود و سنخ دیگر به فاعل دیگری. معلوم شد که نه، اصلا نیستی از آن جهت که نیستی است فعل نیست، بلکه لافعل است؛ این شرور و نیستیها در مقابل هستیها حقیقت و واقعیتی ندارند که ما بخواهیم برای هستیها فاعل جداگانه قائل بشویم و برای نیستیها فاعل جداگانه، بلکه همان فاعل هستیها کافی است که نیستیها هم در دنیا پیدا بشوند (پیدایش اعتباری)؛ مثل نور و سایه. نور وجود دارد، سایه هم وجود دارد. منشأ نور منبعی است مثل خورشید یا چراغ، و هرجا که نور هست سایه هم هست (یک شاخص که وجود داشته باشد سایه هم وجود دارد) اما آن سایه جز فقدان نور چیز دیگری نیست؛ وقتی که نور آمد و در یک جای بالخصوص تابید و در یک محدوده بالخصوص نتابید، آنجا که نتابیده سایه است؛ لازم نیست ما در جستجوی کانون دیگری غیر از کانون نور باشیم و بگوییم آن کانونی که سایهها را در عالم به وجود میآورد چه کانونی است.

حساب کار عالم هم همین حساب نور و ظلمت است، به معنای اینکه ظلمتها همان عدمیات عالم است. پس لزومی ندارد که ما کانون جداگانهای برای ظلمتها و شرور و بدیهای عالم قائل باشیم.

تا اینجا فقط اشکال ثنویه را حل میکند، اما اشکال حکمت بالغه و اشکال عدل و غیره را حل نمیکند. [مستشکل] میگوید «بسیار خوب، از این جهت فارغ شدیم؛ پس لزومی ندارد که منشأ عالم حتما دوتا باشد، ولی ما میگوییم اگر منشأ عالم یکی است و آن یکی هم آنطور که شما میگویید حکیم و عادل است، اصلا چرا عالَم را این طور آفریده است که این همه ظلمتها (ولو همین امور عدمی به همین شکل) پیدا بشود؟ آیا نمیتوانست عالم را طوری بیافریند که نور مطلق باشد؟ این ظلمتها و نیستیها در واقع جاهای خالی عالم است؛ چرا این جاهای خالی را پر نکرد؟

شما با تحلیل کردن حقیقت شرور اشکال ثنویین را جواب دادهاید، اما اشکالْ تنها آن نیست، اشکال- به اصطلاح فلسفه- اشکال به عنایت است، اشکال به عنایت الهی و به حکمت الهی و به عدل الهی است؛ چرا این جاهای خالی عالم پر نشده است؟»

اینجاست که آن دو مسأله دیگر را باید طرح کرد. یکی مسأله تفکیکناپذیری نور و ظلمت و