است که اعتقادشان به نظام این عالم آنقدر قوی و شدید است که وقتی با این طور مسائل مواجه میشوند خود به خود در ذهنشان جهلِ خودشان منعکس میشود. هرکسی که در مقابل عظمت کار یک نفر قرار گرفت و جز نظم و حکمت و عدالت در کار او ندید، وقتی در یکی دو جا برخورد کند و حکمت آن را نفهمد، اعتراض نمیکند بلکه میگوید حتما این هم سرّی دارد که من نمیدانم.

میخواهم بگویم این حرفی هم که آنها میگویند، حرف بیمنطقی نیست؛ این هم خودش یک منطقی است، اما به شرط اینکه انسان به آن حدی از ایمان رسیده باشد که اعتقادش به نظم و حکمت و عدالت عالَم آنقدر قوی و نیرومند باشد که آن بدیها و بینظمیهایی که میبیند، به نظرش کوچک و حقیر بیاید و بگوید من نمیدانم؛ مثل کسی که به کارخانه بسیار منظمی میرود و در گوشه و کنار به چیزهایی برخورد میکند که به نظرش میآید اینها دیگر زائد است و نباید باشد، ولی بعد خودش را تخطئه میکند و میگوید آن کسی که دستگاه به این عظمت را با این دقت درست کرده است نمیشود این را نفهمیده باشد، حتما یک چیزی هست که من نمیدانم.

اما برای کسی که به این حد نرسیده است این جواب اجمالی، قانع کننده نیست و حتما باید جواب، تفصیل بیشتری داشته باشد.

ماهیت شرور

عرض کردیم اینجا سه مرحله وجود دارد: مرحله اول، مرحله تحلیل حقیقت و ماهیت شرور و بدیهاست. در اینجا حکما حرفی زدهاند که در ابتدا شاید حرف خیلی کوچک و سخیفی به نظر بیاید، در صورتی که حرف خوبی است. آنها گفتهاند برگشت تمام بدیهای عالم به نیستی است نه به هستی؛ هستی خیر است و هرچه که شما بدی میبینید نیستی است. پس هستیهای عالم دو تیپ نیست (هستیهای خوب و هستیهای بد) که بعد بگویید «آن کسی که فاعل هستی است و هستیهای خوب را آفرید، چرا هستیهای بد را آفرید؟» بلکه تمام بدیها نیستی است. مثلا مرگ غیر از فقدان حیات چیز دیگری نیست و این طور نیست که خالق حیات، خالق موت هم جداگانه باشد. خالق حیات، خالق حیات است، منتها حیات وقتی محدود به حدی شد، بعد از آن حد، نیستی است. این، نظیر خطی است که شما میکشید؛ اگر شما یک متر خط کشیدید فاعل این خط هستید. این خط یک متری را در مقابل یک خط دومتری که بگذارید فاقد یک متر دیگر است، اما آن یک مترِ دیگر کشیده نشده است، نه اینکه عدم آن کشیده شده است.

هرچه که شما در دنیا بدی میبینید، وقتی تحلیل میکنید بالأخره میبینید آن چیزی که میگویید بد، یا خودش نیستی و فقدان است یا یک هستی است که نه از جنبه هستیاش بلکه از آن جهتی که منشأ یک فقدان شده است بد است. کوری بد است؛ خود کوری فقدان است، اما عملی که