شک میکنم، پس من فکر میکنم، پس من وجود دارم.

البته این حرف از نظر ادبی خیلی شیرین است، اما از نظر علمی و فلسفی خیلی حرف بیاساسی است؛ حرفی است که در ششصد سال قبل از دکارت طرح شده و جوابش را هم دادهاند، ولی اروپاییها نمیخواهند قبول کنند که چنین حرفی صحیح نیست.

کلام بوعلی در ردّ این فرضیه

عین این حرف با جوابش در اشارات بوعلی هست. بوعلی میگوید هرکسی وجود خودش را قبل از هر چیزی درک میکند و نمیتواند به وجود خودش به دلیل دیگری پی ببرد؛ به اصطلاح میگوید علم نفس به ذات خودش حضوری است. بعد همین حرف را طرح میکند که اگر شما بگویید نه، من به وجود خودم هم از راه اثری از قبیل کار کردن و فکر کردن پی میبرم و من چون کار میکنم و فکر میکنم وجود دارم، از تو میپرسم [1]: آیا تو که از راه فکر کردن میخواهی به وجود خودت پی ببری، از فکر کردن، فکر کردنِ مطلق را درک میکنی؟ [در این صورت] از آن فقط به مفکر مطلق میتوانی پی ببری (یعنی چون فکر وجود دارد پس مفکر وجود دارد)، از کجا که تو وجود داشته باشی؟! این به تو مربوط نیست؛ فکری وجود دارد، فکر هم مفکر میخواهد.

اما اگر بگویی: نه، «من» فکر میکنم (همین که دکارت گفته است)، پس فکر مطلق را درک نمیکنی، بلکه فکر را در حالی درک میکنی که یک «میم» هم به آن اضافه شده است (فکرم). «من فکر میکنم» یعنی فکر خودم را درک میکنم. وقتی میگویی «من فکر میکنم» قبل از آنکه فکر را درک کنی، مضافٌالیه آن را که خودت است، درک میکنی. پس قبل از اینکه فکر را درک کنی خودت را درک کردهای، آنوقت چطور میخواهی از فکر پی به وجود خودت ببری؟

کلام دکارت در اثبات وجود خدا

بعد دکارت این را پایه حرفهای دیگری قرار داده است و بحث را برده روی تصوراتی که در ذهن وجود پیدا کرده که «این تصورات از کجا آمده است؟ آیا این تصورات را خودم ایجاد کردهام یا چیز دیگری ایجاد کرده است؟» تا میرسد به همین تصور «نامتناهی». میگوید یک تصور در ذهن من وجود دارد و آن تصور خداست. تصور خدا تصور خیلی بزرگی است، این را حتما خود من به وجود نیاوردهام؛ چون من ناقصم و از ناقص کامل زاده نمیشود؛ من کوچکتر از آن هستم که خودم این تصور را در خودم به وجود آورده باشم و هر چیزی که مثل من است [کوچکتر از آن است که] این تصور را به وجود آورده باشد. مبدأ تصور نامتناهی باید نامتناهی باشد.

حالا عبارت دکارت را برایتان میخوانم: