اگر راجع به حدوث و خلقت اشیاء بحث میکنیم، نمیخواهیم بگوییم که آیا علمِ امروز و فلسفه امروز ثابت کرده است که بالأخره یک وقتی بوده که هیچ چیز نبوده است و یکمرتبه اشیاء به وجود آمدهاند؛ بلکه بحث ما درباره همین جریان موجود عالم است که ما به چشم ظاهر میبینیم که اشیائی معدوم و اشیائی موجود میشوند، آیا با نظر دقیق علمی واقعا چنین چیزی است؟ آیا واقعا موجودهایی معدوم و معدومهایی موجود میشوند و واقعا الآن خلقت و حدوثی در عالم رخ میدهد؟ یک گیاه که به وجود میآید، آیا واقعا چیزی خلق شده است؟ یا اینکه نه، هیچ چیزی در عالم خلق نمیشود و هیچ چیزی در عالم حادث نمیشود؛ هیچ موجودی معدوم نمیشود و هیچ معدومی هم موجود نمیشود. پس بحث ما در این جهت است.

از نظر حکمای الهی لازم نیست کل عالَم حدوث زمانی داشته باشد

یک مطلب دیگر هم عرض کردیم که آن هم فعلا مطمح نظر ما نیست و آن این است که از نظر حکمای الهی در موضوع خداشناسی هیچ لزومی ندارد که این عالم لحظه اوّلی داشته باشد؛ اگر هیچ لحظه اوّلی هم نداشته باشد، با خدایی خدا جور در میآید، بلکه لازمه خدایی خدا این است که عالم اول نداشته باشد. اصلا لازمه اینکه خدایی باشد، این است که مخلوقاتش هم اول نداشته باشند. به عقیده آنها اینکه مخلوقات از نظر زمانی محدود باشند، با خدایی او منافات دارد.

از نظر حکمای الهی حدوث ذاتی کافی است برای مخلوقیت

همین طور آنها یک حرف دیگر هم دارند؛ میگویند برای اینکه ما خدا را خالق و آفریننده عالم بدانیم حتی لزومی ندارد حدوث زمانی را به این معنا اثبات کنیم که اشیائی در همین جریان موجود، معدوم بودند موجود شدند، و موجود بودند معدوم شدند. آنها میگویند «حدوث ذاتی» اشیاء کافی است برای اینکه مخلوق حق باشند. این مسأله هم فعلا برای ما مطرح نیست و از نظر شخص من این حرف حرف درستی هم هست؛ یعنی اگر هیچ حدوث زمانی در عالم نداشته باشیم، حدوث ذاتی اشیاء کافی است برای مخلوقیت آنها. (وقتی در استدلالهای فلسفی توحید از راه امکان و وجوب وارد شدیم، راجع به این مطلب هم بحث میکنیم.)

سؤال اول

ما عجالتا راجع به این مطلب بحث داریم که آیا از نظر علمِ امروز در همین جریان موجودی که در عالم هست، خلقت و حدوث زمانی هست که اشیائی موجود باشند معدوم بشوند، و معدوم باشند موجود بشوند یا نه؟