این دادستان دوست است و با شما هم دوست است. چون با شما دوست است، پس اگر از او خواهش کنید خواهش شما را میپذیرد، و چون با دادستان دوست است، پس اگر از دادستان خواهشی بکند دادستان خواهش او را میپذیرد. همین که ذهن شما واسطه را پیدا کرد میروید سراغ واسطه و از او خواهش میکنید و میگویید من چنین گرفتاریای دارم و این کار از شما ساخته است. او میرود و مشکل را حل میکند. این را میگویند واسطه. این جور کار کردنها برای ذهن انسان، خیلی عادی است.

تعریف فکر

در تعریف «فکر» هم معمولا این طور میگویند: ترتیب دادن یک سلسله اموری که برای ذهن معلوم است، برای کشف یک مجهول. [در فکرْ] انسان دو مقدمه معلوم را به کار میبرد و ترتیب میدهد، و تا به آنها ترتیب و نظم ندهد، آن مجهول به دست نمیآید. اگر دو مقدمه معلوم از یکدیگر جدا باشند، انتقال ذهن به نتیجه ممکن نیست، ولی وقتی که به شکل مخصوصی با یکدیگر نظم پیدا کردند، انتقال ذهن به نتیجه آسان است. در واقع نتیجه مولود دو مقدمه است و مثل این است که این دو مقدمه با یکدیگر ازدواج میکنند و از ازدواج آنها نتیجه به دست میآید. حاجی سبزواری میگوید: «الْفِکرُ حَرَکةٌ الَی الْمَبادی/ وَ مِنْ مَبادی الَی الْمُرادِ» فکرْ حرکت ذهن است از مقصودش که برایش مجهول است، به سوی مقدمات، و همین که مقدماتش را به دست آورد و ترتیب داد، از مقدمات حرکت میکند به سوی مقصود خودش و آن را کشف میکند.

الهام، عاملی دیگر در پیدایش علوم

حال، آیا تمام علومی که بشر به دست آورده است محصول مستقیم همین تفکرهای قیاسی و تجربیات و استقراءهای بشر است، یا عامل دیگری هم در پیدایش معلومات دخالت داشته است که احیانا هر وقت انسان از راه تجارب و قیاسات عاجز میمانده و نمیتوانسته به مقصود برسد و راه بر او بسته بوده است و یک عشق و شوق و طلب فوقالعادهای هم داشته است، فکری به صورت یک برق در ذهنش جهیده بدون اینکه مسبوق به تجارب یا قیاس منطقی ارسطویی باشد؟ آیا چنین چیزی وجود دارد یا وجود ندارد؟ اگر چنین چیزی در دنیا وجود داشته باشد، پس باید قبول کنیم عامل دیگری هم در پیدایش معلومات دخالت داشته که آن عامل را «الهام» یا «حدس» یا «اشراق»- هرچه میخواهید بنامید- نامیدهاند؛ عاملی که به آن عاملها شباهتی هم ندارد، یعنی معلول حوادث گذشته و نتیجه مستقیم جریان قبلی نیست، بلکه فقط ذهن انسان آمادگیای پیدا کرده است برای اینکه القاء و الهامی به نفس او بشود و غیر از این چیزی نیست.