راه میافتند و بر میگردند به موطن مادرهای خودشان. عجیب این است که هر دستهای به همان رودخانهای بر میگردد که نسل گذشتهاش آنجا بوده و هرگز هم اشتباه نمیکنند. حتی امتحاناتی کردهاند؛ مثلا یک نوع ماهی را که فقط در رودخانههای انگلستان یا فرانسه پیدا میشود و در جای دیگر پیدا نمیشود، گرفتهاند و آوردهاند در رودخانه دیگری انداختهاند؛ بعد دیدهاند که اینها رفتند در دریا و از آنجا دومرتبه برگشتند به آن رودخانههای اوّلی؛ مثل اینکه اصلا برای اینها مقرر و مقدر شده است که در جای معینی زندگی کنند.

این با یاد دادن نسل گذشته اصلا قابل توجیه نیست، بلکه باید بگوییم یک نقشهای، طرحی، راهنماییای [در کار است؛] چون هیچ کس قبول نکرده که ساختمان مغزی و عصبی هیچ حیوانی برای چنین کارهایی کافی است، و الّا تکامل یافتهترین مغزها مغز انسان است و باید مغز انسان هم چیزی را که به آن یاد ندهند یاد بگیرد، در حالی که چنین نیست؛ مغز فقط آمادگی دارد برای اینکه اگر چیزی به آن تعلیم کنند یاد بگیرد، اما اگر تعلیم نکردند یاد نمیگیرد. پس اگر هم بگویید مغز [حیوان چنین کارهایی را انجام میدهد،] میگوییم بالاخره مغز هدایت میشود.

در حیوانات، موضوع هدایت بسیار عجیب و فوقالعاده است و کتابهای زیادی در این زمینه نوشتهاند.

الهامات اخلاقی در انسان

در انسان بحث کنیم؛ در انسان انواعی از هدایتها وجود دارد که ما آنها را طبق آنچه که قرآن کریم فرموده است بیان میکنیم، بعد ببینید اینها با اصول علمی جور در میآید یا نه.

یکی از هدایتهایی که قرآن کریم نام میبرد، هدایتها و الهامات اخلاقی است. میدانیم که اخلاق، هم به فرد مربوط است و هم به اجتماع؛ اخلاقِ [مربوط به اجتماع] یعنی بهترین نوع کاری که انسان باید در مقابل افراد اجتماع انجام دهد و مصلحت اجتماع در آن است و اگر غیر از این باشد، اجتماع راه کمال را طی نمیکند، و [اخلاق مربوط به فرد یعنی] بهترین راهی که انسان برای شخص خودش باید انتخاب کند تا به سوی کمال پیش برود.

اخلاق، به اصطلاح «علم دستوری» است؛ یعنی راجع به آن چیزی است که انسان باید انجام دهد، نه راجع به آن چیزی که هست. در انسان فطرتا و مستقل از هر تعلیم و تربیتی، یک سلسله دستورهای اخلاقی اینچنینی وجود دارد که میگوید خوب است انسان این طور عمل کند، بد است آن طور دیگر عمل کند، باید چنین بود، باید چنان بود، همینهایی که ما اسمش را «انسانیت»