مسأله حسن و قبح ذاتی و عقلی که معتزله طرفدار و اشاعره منکر بودند، بسیاری مسائل دیگر را به دنبال خود آورد که برخی به الهیات مربوط بود و برخی به انسان، از قبیل اینکه آیا کارهای خداوند- و به عبارت جامعتر، خلقت و آفرینش اشیاء- هدف و غرض دارد یا نه؟ معتزله گفتند اگر هدف و غرضی در کار نباشد «قبیح» است و عقلًا محال است. تکلیف مالایطاق چطور؟ آیا ممکن است خداوند بندهای را به کاری مکلّف سازد که فوق طاقت اوست؟ معتزله این را نیز قبیح و محال دانستند. آیا مؤمن قدرت بر کفر دارد یا نه؟ و آیا کافر قدرت بر ایمان دارد یا نه؟ پاسخ معتزله به همه اینها مثبت است، زیرا اگر مؤمن قدرت بر کفر و کافر قدرت بر ایمان نداشته باشد پاداش و کیفر آنها قبیح است. اشاعره در همه این مسائل به نقطه مخالف معتزله نظر دادند.

وعد و وعید

«وعد» به معنی نوید پاداش است و «وعید» به معنی تهدید به کیفر است. عقیده معتزله این است که همان طوری که خداوند در نویدها و پاداشها به حکم «انَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ» [1] وعده خلافی نمیکند بلکه محال است خلف وعده نماید (این جهت مورد اتّفاق و اجماع مسلمین است) همچنین در زمینه کیفرها نیز تخلّف نمیکند. علیهذا تمام وعیدهایی که در مورد فسّاق و فجّار شدهاست که مثلًا ظالم چنین عذاب میکشد و دروغگو چنان و شرابخوار چنان، بدون تخلّف عملی خواهد شد مگر آنکه قبلًا در دنیا توبه کرده باشند. علیهذا مغفرت بدون توبه محال است.

معتزله معتقدند که مغفرت بدون توبه مستلزم خلف وعید است و خلف وعید مانند خلف وعده قبیح و محال است. علیهذا عقیده خاصّ معتزله در مورد وعد و وعیدها به مسأله مغفرت مربوط میشود و از عقیده آنها در مورد حسن و قبح عقلی ناشی میگردد.