همان طوری که خداوند متعال عادل است، عالم و قدیر و حی و مدرک و سمیع و بصیر هم هست و به همه اینها نیز باید مؤمن و معتقد بود، پس چرا تنها «عدل» این امتیاز را یافته است؟

پاسخ این است که «عدل» هیچ امتیازی نسبت به سایر صفات ندارد. متکلّمین شیعه از این جهت این اصل را جزء اصول اعتقادی شیعه ذکر کردهاند که اشاعره- که اکثریت اهل تسنّن را تشکیل میدهند- منکر این اصل هستند ولی منکر علم، حیات، اراده و ... نیستند. لهذا اعتقاد به عدل جزء مشخّصات اعتقادی شیعه به شمار میرود همچنانکه جزء مشخّصات اعتقادی معتزله نیز هست.

پنج اصل نامبرده خطوط اساسی مکتب کلامی معتزله را تشکیل میدهد و الّا همچنانکه گفته شد، معتقدات خاصّ معتزله منحصر به این پنج اصل نیست، معتزله در بسیاری از مسائل الهیات، طبیعیات، اجتماعیات و انسانیات، عقاید خاصّه آوردهاند که اکنون مجال ذکر آنها نیست.

توحید

بحث خود را از توحید آغاز میکنیم. توحید مراتب و اقسام دارد: توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی، توحید در عبادت.

توحید ذاتی یعنی اینکه ذات پروردگار یگانه است، مثل و مانند ندارد، ماسوا همه مخلوق اوست و دون درجه و مرتبه او در کمال، بلکه قابل نسبت به او نیست. آیه کریمه لَیسَ کمِثْلِهِ شَیءٌ [1] و یا آیه وَ لَمْ یکنْ لَهُ کفُواً احَدٌ [2] مبین توحید ذاتی است.

توحید صفاتی یعنی صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، اراده، ادراک، سمیعیت، بصیریت، حقایقی غیر از ذات پروردگار نیستند، عین ذات پروردگارند، به این معنی که ذات پروردگار به نحوی است که همه این صفات بر او صدق میکند و یا (به قولی) به نحوی است که آثار این صفات بر او مترتّب است.

توحید افعالی یعنی نه تنها همه ذاتها، بلکه همه کارها (حتی کارهای انسان) به