اوّلین مسأله

ظاهراً اوّلین مسألهای که در میان مسلمین مورد بحث و قیل و قال و لم و لا نسلّم واقع شد مسأله «جبر و اختیار» بود و این بسیار طبیعی بود، زیرا اوّلًا این مسأله چون با سرنوشت انسانها مربوط است مورد علاقه هر انسان بالغ الفکری است. شاید جامعهای یافت نگردد که مردمش به مرحله بلوغ فکری رسیده باشند و این مسأله در آن جامعه طرح نشده باشد. ثانیاً قرآن مجید آیات زیادی در این زمینه دارد که محرّک اندیشهها در این مسأله اساسی میگردد [1].

علیهذا دلیلی ندارد که ما در جستجوی منشأ دیگری برای طرح این مسأله در جهان اسلامی بشویم. مستشرقین معمولًا برای اینکه اصالت علوم و معارف اسلامی را نفی کنند کوشش دارند به هر نحو هست برای همه علومی که در میان مسلمین پدید آمد ریشهای از خارج از دنیای اسلام خصوصاً از دنیای مسیحیت بیابند؛ از این رو کوشش دارند به هر نحو هست ریشه اصلی علم کلام را از خارج بدانند همچنانکه نظیر این کار را در مورد علم نحو، عروض (و شاید معانی، بیان و بدیع) و عرفان اسلامی کردهاند.

بحث جبر و اختیار که ضمناً بحث قضا و قدر هم هست، یعنی از آن جهت که به انسان مربوط است «جبر و اختیار» است و از آن جهت که به خدا مربوط است «قضا و قدر» است، خود بحث عدل را به میان آورد، زیرا رابطهای آشکار میان جبر و ظلم از یک طرف و اختیار و عدل از طرف دیگر دیده میشد.

بحث عدل بحث حسن و قبح ذاتی افعال را به میان آورد و این بحث به نوبه خود بحث عقل و مستقلّات عقلیه را به میان کشید و اینها همه بحث «حکمت» یعنی غایت و غرض حکیمانه داشتن ذات باری را موجب شد [2] و کم کم بحث به توحید افعالی و سپس به توحید صفاتی کشیده شد که بعدها در این باره توضیح خواهیم داد.

صف آرایی میان بحثهای کلامی، بعدها خیلی توسعه و دامنه پیدا کرد، به بسیاری از مسائل فلسفی کشیده شد از قبیل بحث در جواهر و اعراض و ترکب جسم از اجزاء