علمی که متصدّی بخش اول است «علم کلام» است، و علمی که عهده دار بخش دوم است «علم اخلاق» نامیده میشود، و علمی که بخش سوم را بر ذمّه دارد «علم فقه» نام گرفته است.

در این تقسیم آنچه مقسم واقع شده است «تعلیمات اسلامی» است، یعنی چیزهایی که جزو متن اسلام است، نه علوم اسلامی که اموری را هم که مقدّمهای است بر تحقیق درباره تعلیمات اسلامی شامل میگردد مانند ادبیات، منطق و احیاناً فلسفه.

ثانیاً در این تقسیم، جهت ارتباط تعلیمات اسلامی با «انسان» مورد توجه قرار گرفته است، چیزهایی که مربوط است به عقل و اندیشه انسان «عقاید» خوانده شده است و چیزهایی که مربوط است به خلق و خوی انسان «اخلاق» خوانده شده است و چیزهایی که مربوط است به عمل و کار انسان «فقه» نام گرفته است.

همچنانکه در درسهای کلّیات علم فقه خواهیم گفت، علم فقه هر چند از آن وجهه نظر که فقها بحث میکنند یک علم است، از وجهه دیگر مشتمل بر علوم متعدّده است.

به هر حال علم کلام، علم عقاید اسلامی است. در گذشته به آن «علم اصول دین» یا «علم توحید و صفات» هم میگفتهاند.

آغاز علم کلام

درباره آغاز علم کلام و اینکه از چه وقت در میان مسلمین پدید آمد نمیتوان دقیقاً اظهار نظر کرد. آنچه مسلّم است این است که در نیمه دوم قرن اوّل هجری پارهای از مسائل کلامی از قبیل بحث جبر و اختیار و بحث عدل در میان مسلمین مطرح بوده است و شاید نخستین حوزه رسمی این مباحث حوزه درس حسن بصری متوفّا در 110 هجری است.

در میان مسلمین دو شخصیت از شخصیتهای نیمه دوم قرن اوّل نام برده میشوند که سخت از اختیار و آزادی انسان دفاع میکردهاند: معبد جهنی و غیلان دمشقی. در مقابل، افرادی بودهاند که طرفدار عقیده جبر بودهاند. معتقدان به اختیار و آزادی به نام «قدری» و منکران آن به نام «جبری» معروف شدند.

تدریجاً موارد اختلاف این دو دسته به یک سلسله مسائل دیگر در الهیات،