هگل شروع میشود و بعد از هگل مکتبهای دیگر این مسأله را طرح کردند بدون این که [ «خود» را شناسانده باشند!] چون مسأله «با خود بیگانگی» اوّلین سؤالش این است که خود آن «خود» چیست که صحبت از بیگانگی میکنی؟ آخر شما میگویید انسان از «خود» بیگانه شده است. اوّل آن «خود» را به ما بشناسانید که آن «خود» چیست تا بعد «بیگانگی با خود» یا «بیگانگی از خود» مشخّص بشود. بدون این که روی آن «خود» بحث کنند و بدون آن که آن «خود» را شناخته باشند- و حتّی آن «خود» را نفی میکنند- [دم از «از خود بیگانگی» میزنند.] اساس این فلسفههای مادّی بر این است که اصلًا «خود» یک امر اعتباری است. تمام فلسفههای مادّی بر این عقیدهاند که انسان «خود» ی ندارد، آنچه که تو «خود» خیال میکنی، یک مفهوم انتزاعی است، یک سلسله تصوّرات پی در پی دائماً میآیند و رد میشوند، تو خیال میکنی در این بین یک «خود» ی وجود دارد، خیر «خود» ی وجود ندارد.

اینها از یک طرف اساس فلسفهشان بر این است که اصلًا «خود» ی وجود ندارد، و از طرف دیگر میآیند فلسفه «از خود بیگانگی» برای مردم درست میکنند، و این خیلی عجیب است!

منشأ پیدایش دین از نظر فویرباخ

جناب فویر باخ که یک فیلسوف مادّی است حرف عجیبی زده است. خواسته دین و مذهب را تحلیل روانشناسانه و جامعهشناسانه کرده باشد بر همان اساسی که گفتیم از اوّل فرض بر این است که مذهب مبنای منطقی ندارد. میگوید انسان دارای دوگانگی وجود است. (خود همین حرف را از مذهب گرفته). انسان، وجودی عالی دارد و وجودی دانی. همین چیزی که ما میگوییم جنبه علوی و جنبه سفلی. جنبه سفلی انسان جنبه حیوانیت انسان است که مانند حیوان جز خور و خواب و خشم و شهوت چیزی سرش نمیشود، و جنبه علوی انسان همان انسانیت انسان است- که فویر باخ این را دیگر جزء وجود انسان دانسته و ناچار برای آن اصالت قائل شده است- و آن همانی است که دارای یک سلسله فضائل است؛ شرافت، کرامت، رحمت، خوبی، نیکی، همه این حرفها در آنجاست. بعد میگوید انسان (ناچار باید بگوید همه انسانها این جور هستند) تن میدهد به دنائتها یعنی تابع جنبه سفلی وجودش میشود؛