افراد انسانها، حالت یک موجود زنده را به خود میگیرند، یعنی یک مجموعه تقسیم شدهای هستند که مجموعشان برای یک هدف واحد کار میکنند؛ در همین جهت، جامعه بشری دوره به دوره کمال یافتهتر شده است، یعنی آنچه داشته، در دوره بعد دارد با اضافه، و آنچه در دوره بعد دارد در دوره دیگر همان را دارد با اضافه، یعنی در دورههای بعد همانها را در سطح بالاتر دارد.

این است که «تکامل»، مطلق تغییر نیست؛ تکامل، معیار میخواهد [1]. یعنی آنچه را که [شیء] در مرحله قبل داشته است- که آن را هم ما نوعی کمال تلقّی میکنیم- در مرحله بعد به نحو بیشتر و کاملتر و افزونتر داشته باشد. به عبارت دیگر در تکامل، یک مدار خاص و یک مسیر خاص با این شرایط باید وجود داشته باشد.

3. تکامل در انسانیت

حال اگر ما اصول ارزشهای انسانی را فطری و ثابت بدانیم آن وقت است که «تکامل» معنی پیدا میکند. مثلًا گفتیم مسأله حقیقتجویی یکی از ارزشهای انسان است. اگر در همین مسأله حقیقتجویی و حقیقتپویی و حقیقتخواهی، بشر اوّلیه هم حقیقتجو و حقیقتخواه بوده و در دوره بعد، در حقیقتخواهی پیشرفت کرده یعنی حقیقتخواهتر و حقیقتجوتر شده و بیشتر از گذشته وابسته به حقیقت شده است، پس تکامل پیدا کرده است. همینطور است زیباییدوستی. اگر جمال و زیبایی- و به عبارت دیگر زیباییدوستی- خودش یک معیار است و مفهوم معینی دارد، تکامل در این زمینه میتواند معنی داشته باشد: بشر اوّلیه زیباییدوست بود، بشر امروز هم زیباییدوست است. آنچه را که بشر اوّلیه دوست میداشت بشر امروز همان را در سطح بالاتر دوست دارد، و همینطور است هنر که زیباییآفرینی است، یعنی در آن مقولهای که بشر اوّلیه زیبایی را میآفرید بشر امروز در همان مقوله پیشرفت کرده.

چون همان هست، پیشرفت معنی دارد. همینطور خیر و فضیلت اخلاقی و نیز عشق و پرستش.