این نظامها هست- نمونه فئودالیسم، نمونه کاپیتالیسم و نمونه کمونیسم- باید بگوییم که واقعاً اخلاق برای کمونیست یک چیز است (اخلاق کمونیستی) و برای کاپیتالیست چیز دیگر. حرف یک کاپیتالیست به یک کمونیست- و بالعکس- باید این باشد که تو نمیتوانی اخلاق خودت را به من تحمیل کنی زیرا تو در شرایط من نیستی و من در شرایط تو نیستم. اگر من در شرایط تو میبودم اخلاق تو را میپذیرفتم، و اگر تو در شرایط من میبودی اخلاق من را میپذیرفتی، پس نه من میتوانم به تو حرفی بزنم و نه تو میتوانی. نه یک کمونیست میتواند یک کاپیتالیست را از نظر اخلاقی محکوم کند و نه یک کاپیتالیست میتواند یک کمونیست را از نظر اخلاقی محکوم کند، زیرا یک اخلاق مشترک انسانی و فطری که [بر اساس آن] یک کمونیست بتواند یک کاپیتالیست را تقبیح کند و بالعکس، وجود ندارد و یک امر مشترک در کار نیست، و هر یک میتواند در پاسخ به دیگری بگوید اخلاق من متعلّق به خود من است و اخلاق تو متعلّق به تو؛ تو نمیتوانی اخلاق من را داشته باشی و من نمیتوانم اخلاق تو را داشته باشم.

بنابراین، اخلاق نه تنها وابسته به زمانها میشود، وابسته به خصوصیات طبقاتی هم میشود. مثلًا در اینهمه از نقاط دنیا که اکنون نظام فئودالیسم حکومت میکند، اخلاق صحیح آنها همان اخلاق فئودالیته است.

حرف ما این است که انسان از آن جهت که انسان است یک سلسله اخلاقیات دارد که این اخلاقیات بر دوره بدویت انسان آن گونه صادق است که بر این دوره تمدّن صنعتی او.

سخن دکتر هشترودی و نقد آن

اتّفاقاً مطلبی را دو سه شب پیش در روزنامه خواندم، خیلی جالب بود و قصد داشتم که آن را یک وقتی برایتان بخوانم. امروز هم که بحث ما همین جور به این امور گذشت؛ اکنون برایتان میخوانم. در روزنامه کیهان هشتم تیر ماه [1] مصاحبهای شده بود با آقای پروفسور هشترودی تحت عنوان «گفتگوی خبرنگار ما با آقای