ناظر به یک جریان خاصّی باشد [1]؛ یعنی یک انسان خاصّی چنین حرفی زده است، قرآن با تعجّب و با انکار میفرماید ببینید این انسان دارد چنین حرفی میزند! اگر این طور باشد آن وقت از زبان نوع نیست، از زبان فرد است.

ثانیاً مسأله اینکه آیا اعتقاد به رستاخیز فطری هست یا فطری نیست، بستگی دارد به اینکه ما اعتقاد به رستاخیز را در چه شکلی طرح کنیم. یک وقت در آن شکل طرح میکنیم که خود قرآن در اکثر آیات طرح کرده است. معنی و مفهومی که قرآن به رستاخیز میدهد رجوع و بازگشت به پروردگار است: انّا لِلّهِ وَ انّا الَیهِ راجِعونَ [2]. اگر به این معنی و مفهوم باشد، جواب این است: بله، اعتقاد به رستاخیز فطری است.

ولی اغلب، این امر را به یک صورت ناقص طرح میکنند که آن معنی و مفهوم واقعی خودش را ندارد. برخی این طور به نظرشان میرسد که همان طور که یک صنعتگر، یک چیزی را میسازد، بعد آن را خراب میکند و بار دوم همان را میخواهد بسازد [خداوند نیز چنین میکند.] کسی هم که [طبق آیه مذکور] چنین حرفی زده تصوّرش یکچنین چیزی بوده است، نه تصوّر به شکل واقعی که از معاد باید داشته باشد؛ شنیده بوده است که مردم در معاد بار دیگر زنده میشوند ولی این زنده شدن را یک نوع بازگشت به دنیا تلقّی میکرده است- که اکثر مردم این طور تلقّی میکنند- نه بازگشت به خدا. اگر تصوّر ما از معاد این باشد که نوعی بازگشت جدید به همین دنیاست، قدر مسلّم اعتقاد به معاد یک امر فطری نیست؛ امّا اگر تصوّرمان از معاد این باشد که واقعیت و حقیقتش بازگشت به خداست، آن وقت یک امری میشود مربوط به رابطه انسان و خدا، که این را میتوانیم در محلّش بحث کنیم که این، امری فطری است.

آیا وجدان کردن دلیل فطری بودن است؟

سؤال دیگری مطرح شده است که: