3. فطرت

در مورد انسان لغت «فطرت» را به کار میبریم. «فطرت» مانند «طبیعت» و «غریزه»، یک امر تکوینی است، یعنی جزء سرشت انسان است (اگر میگویم تکوینی است میخواهم بگویم اکتسابی نیست)، امری است که از غریزه آگاهانهتر است.

انسان آنچه را که میداند میتواند بداند که میداند؛ یعنی انسان یک سلسله فطریات دارد و میداند که چنین فطریاتی دارد.

آیا انسان فطریاتی دارد؟

فرق دیگری که فطریات با غریزه دارد این است که غریزه در حدود مسائل مادّی زندگی حیوان است و فطریات انسان مربوط میشود به مسائلی که ما آنها را مسائل انسانی (مسائل ماوراء حیوانی) مینامیم. پس در حقیقت [بحث] فطرت این است که آیا این مسائلی که به عنوان مسائل خاصّ انسانی- یعنی ماوراء حیوانی- مطرح است و برای حیوان مطرح نیست همه اکتسابی است و ریشهای در ساختمان انسان ندارد، یا اینکه نه، همه این مسائل ریشهای در ساختمان انسان دارد و فطری انسان است؟

مثلًا مسألهای است به نام «حقیقت خواهی» که خودش یک مطلبی است. مقصودم از حقیقتخواهی، این [حالتی] است که انسان میخواهد به واقعیت مجهولاتی که در برابرش هست نائل شود و حقایق مجهولات را کشف کند. اوّلًا آیا انسان حقیقت خواه است یا خیر؟ ممکن است کسی منکر شود و بگوید اصلًا انسان حقیقتخواه نیست و اگر انسان حقیقت را میخواهد، برای منافع خودش میخواهد، که این بحث در باب علم هست (چون علم میخواهد حقیقت را برای انسان کشف کند) که آیا انسان برای علم ارزش ذاتی قائل است یا فقط ارزش ابزاری قائل است؟

بدون تردید علم وسیلهای برای انسان است: «توانا بود هر که دانا بود»، علم به انسان قدرت میدهد و وقتی که قدرت داد وسیلهای میشود که انسان با آن به زندگی خودش بهبود بخشد؛ ولی یک مسأله دیگر نیز هست: آیا علم برای انسان ارزش ذاتی هم دارد یا ندارد؟ اگر قائل شدیم که علم برای انسان در حال حاضر ارزش ذاتی دارد، یعنی انسان امروز حقیقت خواه است [این سؤال مطرح میشود] که آیا این