کنند و غیر از فرمان فرمانده درباره چیز دیگری فکر نکنند. حال اگر انسانی بخواهد اصالت اراده و اصالت عقل داشته باشد یعنی از نظر عقل و فکر استقلال داشته باشد و فکر کند این کار را چرا من میخواهم انجام دهم، و یا یک سلسله عواطف انسانی داشته باشد، دیگر به درد این کار نمیخورد و به قول اینها به درد جامعه نمیخورد. از نظر اینها افرادی به درد جامعه میخورند که نه فکر داشته باشند و نه عاطفه. اگر به او یک بمب دادند و گفتند برو بالای این شهر بینداز، فکر نکند که آخر این مردم چه گناهی دارند و چرا، و فکر نکند که آخر در آنجا مرد است، زن هست، پیر و جوان و بچه هست، بیگناه و باگناه هست، نه فکر کند و نه یک ذرّه عاطفه داشته باشد. همان طور که تخم آن گوسفند را میکشند برای اینکه بهتر بچرد و چاقتر شود، رگهای عاطفی و احساساتی و عاطفههای انسانی را از وجود او بیرون میکشند و حالتی نظیر حالت استسباع به او میدهند که اصلًا استقلال و حرّیت فکر از او گرفته شود. آنوقت است که انسانی میشود که کاملًا به درد آنها میخورد.

ولی این بر اساس «تربیت» به معنی واقعی نیست. «تربیت» یعنی پرورش دادن استعدادهای واقعی انسان. اگر او دارای استعداد عقلانی و فکری است و «چون و چرا» در مسائل دارد باید آن را پرورش داد نه اینکه این استعدادها را در او [نابود کرد]. اگر در او عاطفه انسانی (مثل رحم) وجود دارد باید آن را پرورش داد. البته اینها حدّ افراط و تفریط دارد.

غرضم این جهت است که مسأله فطرت با مسأله تربیت خویشاوندی خاصّی دارد که جداگانه روی آن بحث میکنیم.

یکی از مسائل مهمّ در فلسفههای انسانی امروز و در جامعهشناسیها مسأله «تکامل تاریخ» است. اگر ما برای انسان به فطرت قائل باشیم «تکامل تاریخ» را به شکلی باید توجیه کنیم و اگر به فطرت قائل نباشیم- همان طور که بسیاری از مکتبهای امروزی به کلّی فطرت را از انسان نفی میکنند- «تکامل تاریخ» را به شکل دیگری باید توجیه کنیم. اینها بحثهایی است که به طور اجمال اشاره کردم.

لغت « فطرت »

حال از مسأله اوّل شروع میکنیم. لغت فطرت که در قرآن آمده است:«فِطْرَةَ اللَّهِ