میرسد؛ و از یک دید خیلی عالی، عالم جز اللّه و رحمانیت اللّه و رحیمیت اللّه چیز دیگری نیست. تصوّر این معنا مشکل است امّا خیلی عالی و لطیف است و اگر انسان این نکته را درک کرد بسیاری از مسائل برای او حل میشود. در این بینش، عالم دو چهره دارد: چهره ازاویی و چهره به سوی اویی. چهره ازاویی رحمانیت خداست و چهره به سوی اویی رحیمیت خدا. سایر اسماء الهی اسمهای تبعی هستند، درجه دوم و سوماند. خداوند، جبّار و منتقم هم هست، امّا اصالت از رحمانیت و رحیمیت خداست. صفات دیگر در واقع از این اسماء ناشی میشوند. حتّی قهر هم از لطف ناشی میشود؛ آن اصالتی که لطف دارد، قهر ندارد. دید توحیدی نمیتواند غیر از این باشد، دید واقعی فلسفی هم همین است و هستی شناسی واقعی غیر از این نیست.

حقّ و باطل در جامعه و تاریخ

قسمت دوم بحث حقّ و باطل مربوط میشود به بشر و جامعه و تاریخ. در این قلمرو کاری نداریم به کلّ عالم هستی که آیا نظامش خیر است، کامل است، احسن است یا نیست، بلکه سؤال در خلقت خود بشر است که این چه موجودی است؟ یک موجود حق جو، عدالت خواه، ارزش خواه و نور طلب است یا بر عکس یک موجود شریر، مفسد، خونریز، ظالم و ... است؟ و یا آنکه انسانها برخی طرفدار حقّاند و برخی طرفدار باطل، و اینها با هم در ستیزند؟

در اینجا هم چند نظریه وجود دارد. یک نظر این است که: انسان به حسب جنس، موجودی است شرور و بدخواه و ظالم که جز قتل و غارت و دزدی و حیله و دروغ از او سر نمیزند. طبیعت او شرارت است و فساد، استثمار است و ظلم. اگر هم در تاریخ بشر خیر و اخلاق و ارزشهای انسانی دیده میشود، اینها اموری جبری است که طبیعت او را وادار میکند که قدری چنین باشد. درون انسان، انسان را به بدی میکشاند و گاهی جبر، انسان را به خوبی دعوت میکند. مثلًا وقتی که انسانها در مقابل طبیعت و حیوانات درنده قرار گرفتند، متوجّه شدند اگر با هم قرارداد صلح اجباری نبندند نمیتوانند از خودشان دفاع کنند؛ لذا اجباراً بر خودشان تحمیل کردند که یک زندگی اجتماعی داشته باشند و با هم بر اساس عدالت رفتار کنند، چون نفع همه در آن است. پس جبر بیرونی، انسان را وادار کرد که خوب باشد. مثل دولتهای