محدودیت حواس

انسان در ناحیه بدن و ساختمان جسمی خود بسیار محدود است؛ در تحت یک شرایط معین فقط میتواند باقی بماند؛ در حدّ معینی از حرارت و حدّ معینی از فشار هوا و با میزان معینی از موادّ غذایی و در اندازه معینی از زمان و قدر معینی از مکان میتواند به حیات و زندگی خود ادامه دهد؛ ولی در قسمت باطن و روح خود، این قیود و حدود را ندارد؛ این شروط و اندازهها برایش نیست. و اگر انسان در ناحیه روح خود متقدّر و متعین به این حدود و اشکال و قالبها بود، نمیتوانست کلّی و مرسل و نامحدود را- یعنی همین قواعد کلّی که در علوم طبیعی و ریاضی هست- درک کند و به آنها نائل شود. چون در قسمت جسم محدود و متعین و متقدّر است، هر چیزی را که به واسطه آلات جسمانی یعنی به واسطه یکی از حواسّ خود ادراک میکند، محدود و متعین است.

چارهای از این ادراک محدود نیست؛ همین محدود راه عبور نامحدود است. بشر از محدود به نامحدود و از جزئی به کلّی و از نسبی به مطلق سیر میکند. ممکن نیست که انسان بتواند نامحدود را با یکی از حواسّ جسمانی خود احساس کند، امّا میتواند نامحدود را تعقّل کند. انسان میتواند با دیده بصیرت و با چشم غیر جسمانی، نامحدود را شهود کند، ولی ممکن نیست که نامحدود در محدود و نا متعین در متعین جا بگیرد.

مولوی میگوید:

این بیت را در ضمن مثلی عالی برای همین موضوع- یعنی برای موضوع محدود بودن ادراک حسّی انسان- آورده و آن اینکه فیلی از هندوستان به جایی که اسم فیل را شنیده بودند ولی خود فیل را ندیده بودند آوردند و آن را در تاریکی قرار دادند. مردم میرفتند در تاریکی آن حیوان را با دست خود لمس میکردند و بعد بیرون میآمدند و