مقدار، یا از نوع حرارت و برودت و یا از نوع نرمی و زبری. هیچکدام از اینها عین مادّه خارجی نیست؛ همه اینها عوارض و آثار مادّه است. حیات و زندگی طبیعی که برای زمین و فرزندان زمین پیدا میشود یک حقیقت مسلّم و در عین حال نامحسوسی است که ما چون غرق در آثار و تجلّیاتش هستیم میپنداریم که مستقیماً حواسّ ما با خود او سر و کار دارد. ما در یک گل چه میبینیم؟ رشد و نموّ میبینیم، خرّمی و شادابی و طراوت میبینیم، رنگ آمیزی و عطر میبینیم؛ و از راه وجود اینها حکم میکنیم که زندگی در او پیدا شده. این حکم و قضاوت ما درباره باطن این گل که همان حقیقت زندگی است به وسیله حواسّ ظاهره نیست؛ به وسیله قوّه دیگری است در ما که او هم باطن ما شمرده میشود. ما با ظاهر و پوسته وجود خود- یعنی با حواسّ بدنی و آلات بدنی خود- ظاهر و پوسته عالم را درک میکنیم، و با باطن و هسته وجود خود- یعنی با نیروی عقل و ضمیر خود- کم و بیش با باطن و هسته عالم ارتباط پیدا میکنیم، یعنی حقایق غیر محسوس را درک میکنیم.

« لبّ » در قرآن

در قرآن مجید تعبیر بسیار لطیفی است: گاهی که میخواهد از حقایق زیر پرده ظواهر بحثی بکند میگوید: «اولوا الالباب» این حقیقت را در مییابند؛ یعنی صاحبان لب. «لب» یعنی مغز خالص و جدا شده از پوست. المنجد میگوید: «اللّبّ خالص کلّ شیء، العقل الخالص من الشّوائب». راغب اصفهانی نیز در مفردات غریب القرآن میگوید:

«اللّبّ العقل الخالص من الشّوائب» یعنی «لب» به عقلی میگویند که از آنچه با او مخلوط شده است جدا شده باشد. نمیگوید عقل خالی از شوائب، میگوید عقل خالص- یعنی جدا شده- از شوائب. چون واقعاً در ابتدا که هنوز فکر انسان خام است نوعی آمیختگی میان محسوسات و تخیلات و معقولات هست. بعدها اینها از یکدیگر جدا میشوند و حساب هر یک جدا میگردد. عقل انسان هرگاه به این درجه رسد که از مقهوریت وهم و خیال و حس بیرون آید و خلاص گردد، «لب» نامیده میشود؛ زیرا نسبت عقل انسان که باطن است، با قوای ظاهری حسّی، نسبت مغز است به پوست؛ و مغز در یک بادام و یک گردو و امثال اینها ابتدا به یکدیگر آمیخته است و از هم جدایی ندارند، تدریجاً که این میوه کامل و رسیده میشود، پوستها از مغزها جدا میشوند و هر