هدایت خاصّ آن درجه بهرهمند میگردند، یعنی خصوصیت و شکل هدایت بر حسب مراحل مختلف هستی متفاوت است. دانشمندان اثبات کردهاند که حیوانات هر اندازه از نظر ساختمان و تجهیزات طبیعی ضعیفتر و ناتوانترند از لحاظ نیروی مرموز هدایت غریزه که نوعی حمایت و سرپرستی مستقیم طبیعت است قویترند، و هر اندازه که از لحاظ تجهیزات طبیعی و نیروهای حسّی و خیالی و وهمی و عقلی مجهّزتر میگردند و بر پلّههای وجود بالا میروند، از هدایت غریزی آنها کاسته میشود؛ درست مانند کودکی که در مراحل اوّل کودکی تحت حمایت و سرپرستی مستقیم و همه جانبه پدر و مادر است و هر اندازه که رشد میکند از تحت حمایت مستقیم والدین خارج و به خود واگذاشته میشود. بالا رفتن جانداران بر پلّههای هستی و مجهّز شدن به تجهیزات عضوی و حسّی و خیالی و وهمی و هوشی و عقلی، بر امکانات و استقلال آنها میافزاید و به همان نسبت از هدایت غریزی آنها میکاهد.

میگویند حشرات از همه حیوانات از لحاظ غریزه مجهّزترند، در صورتی که از لحاظ مراحل تکامل در درجه پایین قرار گرفتهاند، و انسان که بر بالاترین پلّه نردبان تکامل قرار گرفته است از لحاظ غریزه از همه ناتوانتر است.

وحی، عالیترین و راقیترین مظاهر و مراتب هدایت است. وحی، رهنمونیهایی دارد که از دسترس حسّ و خیال و عقل و علم و فلسفه بیرون است و چیزی از اینها جانشین آن نمیشود. ولی وحیی که چنین خاصیتی دارد وحی تشریعی است نه تبلیغی. وحی تبلیغی بر عکس است.

تا زمانی بشر نیازمند به وحی تبلیغی است که درجه عقل و علم و تمدّن به پایهای نرسیده است که خود بتواند عهدهدار دعوت و تعلیم و تبلیغ و تفسیر و اجتهاد در امر دین خود بشود. ظهور علم و عقل، و به عبارت دیگر، رشد و بلوغ انسانیت، خود به خود به وحی تبلیغی خاتمه میدهد و علما جانشین چنان انبیاء میگردند. میبینیم قرآن در اوّلین آیهای که نازل میشود سخن از قرائت و نوشتن و قلم و علم به میان میآورد:

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذی خَلَقَ، خَلَقَ الانْسانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَ رَبُّک الاکرَمُ، الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الانْسانَ ما لَمْ یعْلَمْ [1].