بعضی افراد را شما میبینید که نسبت به برخی کارها استعداد فوقالعادهای دارند به گونهای که در همان مراحل اوّلی که دست به آن کار میزنند مصداق «این طفل یکشبه ره صد ساله میرود» هستند؛ به اندازهای که دیگران ده سال تمرین کرده باشند او در همان روزهای اول به آن مرحله میرسد. مثلًا در رانندگی، یک کسی باید ماهها تمرین کند، دیگری به سرعت یاد میگیرد؛ میگویند این مثل اینکه اصلًا راننده به دنیا آمده. واقعاً که راننده به دنیا نیامده، ولی چون به سرعت رانندگی را یاد میگیرد میگوییم مثل اینکه فلان کس راننده به دنیا آمده، فلان کس شاعر به دنیا آمده، فلان کس عالم به دنیا آمده، فلان کس سیاستمدار به دنیا آمده، در صورتی که هیچ کسی در دنیا عالم یا سیاستمدار یا شاعر به دنیا نمیآید، همه اینها را انسان بالقوه دارد ولی بعضی از انسانها به یک سرعتی این مراحل را طی میکنند که در تعبیر عرفی و مجازی و در یک تعبیر استعاری میگوییم که این انسانها مثلًا سیاستمدار، عالم، شاعر، راننده به دنیا آمدهاند.

زمخشری که مرد ادیبی است و از ائمه ادب و پیشروان ادبیات عرب است و بالخصوص در فن فصاحت و بلاغت اگر سه چهار نفر در دنیای اسلام مبتکر باشند یکی از آنها زمخشری است، معتقد است که این تعبیر قرآن: انَّ الْانْسانَ خُلِقَ هَلوعاً. اذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعاً. وَ اذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنوعاً یک تعبیر استعاری است از این قبیل تعبیرها.

آیه نمیخواهد واقعاً بگوید انسان حریص به دنیا آمده است، اما وقتی میخواهد حریصها را انتقاد کند میگوید اینها اصلًا حریص به دنیا آمدهاند، نه اینکه واقعاً منظورم این است که اینها حریص به دنیا آمدهاند. پس این راه حلی بوده است که زمخشری در این آیه پیشنهاد کرده است.

نظریه دیگر

ولی مفسرین دیگر میگویند این جور نیست، واقعاً نظر به همین جهت است که انسان این طور آفریده شده است ولی این اصل آفرینشش به این گونه، نقص نیست و باید هم انسان این جور آفریده بشود، نقص در یک جهت دیگری است که بعدها برای انسان پیدا میشود. اینگونه آفریده شدن در ابتدا، آن سرمایه اول انسان است که باید هم اینگونه آفریده بشود ولی سرمایهای است که باید روی آن عمل بشود چون انسان یک موجود مختار و مکلف و آزاد است و خداوند او را مکلف ساخته