«اطاعت» مینامد (کلمه خشنی است) یعنی چنین به توافق رسیدن در واقع نوعی مطیع شدن، فرمان آنها را اطاعت کردن و تسلیم آنها شدن است؛ کأ نّه کسی که جز اطاعت خدا اطاعت کسی را نمیپذیرد درواقع اطاعت آنها را پذیرفته است.

آیه بعد از آن آیه (وَدّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیدْهِنونَ) موضوع اطاعت یا موضوع این موافقت و توافق را روشن میکند. موضوعش ادهان است، ادهانِ دو طرفی، یعنی سهلگیری دو طرفی؛ تو هم کمی در حرفهایت سهل بگیر، ما هم کمی در حرفهایمان سهل میگیریم (تساهل). اصطلاحی امروز پیدا شده است به نام «تساهل». تسامح- در مورد خودش- نسبتاً تعبیر خوبی است. ولی اینها اسمش را گذاشتهاند تساهل، تساهل دینی، که از تساهل دینی دفاع میکنند، نقطه مقابل تعصب. به نظرم این لغت را اول بار تقیزاده به این معنی وضع کرد.

مقصود از کلمه «ادهان» همین است که تو در بعضی از حرفهایت یک مقدار نرمش و تساهل نشان بده، گذشت نشان بده، ما هم در بعضی از حرفهایمان، بعد با هم کنار میآییم.

این را قرآن به شدت نفی کرد که فرمود: فَلا تُطِعِ الْمُکذِّبینَ. وَدّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیدْهِنونَ.

دو نوع تصالح و تساهل

اینجا مطلبی را باید توضیح دهم و آن همین مسأله تساهل است یا بگویید تصالح، یعنی مصالحه کردن، صلحکردن، قرارداد امضا کردن حتی با کفار و مشرکین.

آیا قرآن این کار را به طورکلی نفی میکند؟ باید عرض کنیم که دو مطلب است.

یک نوعش را قرآن بکلی نفی میکند که هرگز به پیغمبر اجازه نمیدهد تا چه رسد به غیر پیغمبر، و آن همان است که در این آیات مطرح است: تصالح بر اساس خود مواد برنامه و فکر یعنی مواد به اصطلاح امروز ایدئولوژی؛ یعنی بیاییم اینطور کنار بیاییم که تو از بعضی حرفهایت صرفنظر کن، ما هم از بعضی حرفهایمان صرفنظر میکنیم. یک دین حق محال است اجازه بدهد که با دشمن کنار بیایید، بگویید شما از یک حرفتان صرفنظر کنید، ما هم از یک حرفمان. یک مستحب یا مکروه کوچک هم قابل مصالحه نیست؛ یعنی اگر یک چیزی در شریعت وارد شده است که مستحب است، فرض کنید که فلان دعا را اگر در حال وضو بخوانید مستحب است؛