که باید اجرا شود بدون تخطی به وسیله آنها اجرا میشود؛ و هر چه که در دستور خلقت و قضا و قدر الهی به آنها امر شود که اجرا شود آنها فقط مأمور اجرا هستند و جز این چیزی نیست.

پس این آیه به تناسبی که در آیه پیش سخنی از زنان پیغمبر بود یکمرتبه خطاب به عموم مؤمنین کرد و آن مسأله مسؤولیت نهاییای را که انسانها در برابر خودشان و در برابر خاندانشان دارند [مطرح کرد که] خود را نگه دارید، خود را آنچنان بسازید که چنین عاقبتی نداشته باشید، و خاندانتان را آنچنان بسازید که [کار آنها] به چنین عواقبی منتهی نشود.

حال، اینکه «خاندانتان را اینچنین بسازید» این مسؤولیت در چه حد است؟

میگویند وقتی که این آیه نازل شد یکی از اصحاب پیغمبر را دیدند که در کنار خانه پیغمبر سخت میگرید. حضرت سؤال کردند چرا میگریی؟ گفت: یا رسولاللَّه! من تا حالا درباره خودم فکر میکردم، حالا میبینم یک مسؤولیت بزرگتری دارم، من چطور میتوانم آنها را حفظ کنم؟ فرمود: مسؤولیت تو یک حدی دارد؛ که البته گاهی انسان از عهده برنمیآید، این دیگر به او مربوط نیست.

آمادگی بیشتر برای تربیت، در جوانی

اینجا دو سه نکته را باید متوجه شد. یک نکته این است که به طورکلی در تعلیم و تربیت، انسانها هر چه از نظر سنی کوچکتر و جوانتر باشند آمادگیشان برای هرگونه تربیتی بیشتر است؛ یعنی انسان هر چه کوچکتر است نقشپذیرتر است و هر چه که بزرگتر میشود نقشناپذیرتر میشود. این، هم در خوبیها صدق میکند هم در بدیها.

همسر انسان در همان اوایل نقشپذیرتر است تا وقتی که سنش بالا برود. بچه انسان هم اینچنین است. این است که حضرت امیر در وصیتشان به امام حسن مرتب توصیه میکنند، میفرمایند مراقب بچهها باش:«وَ إنَّما قَلْبُ الْحَدَثِ کالْارْضِ الْخالِیةِ»[1]دل جوان مانند زمینِ کشت نشده است، آماده هر بذری است که در آنجا بکاریم.

ولی اگر زمین را یک بار کشت کردند، دیگر کشت دوم کارش مشکل میشود.

سعدی میگوید:

[1] نهجالبلاغه، نامه 31.