بماند و امثال اینها- سخن از تقوا و توکل آمده است. اول معنی این جملهها را ذکر میکنیم بعد رابطهاش با مطالب گذشته را- که تقریباً روشن است- عرض میکنیم.

در این آیه راجع به تقوا میفرماید: وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً. وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لایحْتَسِبُ.

راجع به کلمه «تقوا» مکرر بحث کردهایم که تقوا که در قرآن کریم زیاد آمده است، از ماده «وَقْی» است که به معنی نگهداری است، و درواقع خود کلمه «تقوا» مفهوم خودنگهداری و خودحفظ کردن دارد. تقوای الهی یعنی انسان خود را از آنچه که خدا نهی کرده است نگهداری کند تا از عواقب آن مصون بماند.

تقوا و خروج از مشکلات

در قرآن کریم مکرر به آثار تقوا اشاره و تصریح شده است، و معمولًا آثار تقوا چیزهایی است درست عکس آنچه که ابتدائاً انسانی که بصیرتی ندارد از تقوا [میفهمد] یعنی در مورد تقوا خیال میکند. یکی اینکه انسان وقتی که بصیرتی نداشته باشد، در ابتدا از تقوا محدودیت میفهمد، میگوید: انسان بخواهد خودش را مقید به تقوا کند، معنایش این است که خودش را در بنبست قرار بدهد، به دور خودش خطی بکشد و برای خود محدودیت قائل بشود. قرآن درست نقطه مقابل این مطلب را ذکر میکند (و نکته لطیف همین است) یعنی بیتقوایی است که انسان را در بنبست قرار میدهد، و تقواست که بنبست را میشکند. این خیلی به نظر عجیب میرسد. انسان میگوید آدمی همینقدر که متقی شد، یعنی برای خودش محدودیت قائل است. وقتی انسان برای خودش محدودیت قائل است، به دست خودش برای خودش بنبست به وجود آورده است. قرآن میفرماید خیر، تقوا بنبست و محدودیت نیست؛ برعکس است، تقوا نداشتنْ انسان را دچار بنبستها و محدودیتهایی میکند، و تقوا راهی است که خدا معین کرده است که اگر انسان از آن راه برود محدودیت و بنبستی برای او نیست. این است که میفرماید:«وَ مَن یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» هر کسی که تقوای الهی را پیشه کند خدا برای او راه بیرون رفتن از مضایق و مشکلات را قرار میدهد، یعنی خدا برای او راه باز میکند برای خروج از بنبستها و بیرون آمدن از مشکلات.