یعنی انسان تا از یک ایمان قوی برخوردار نباشد به این حقیقت راه نمییابد.

«وَاللَّهُ بِکلِّ شَیءٍ عَلیمٌ» خدا به همه چیز آگاه است. اگر کسی بخواهد مؤثرهایی را که در عالم در هر «آن» تأثیر میگذارند حساب کند، اصلًا قابل احصا نیست. دیگر ارقامی از قبیل میلیارد و صدها میلیارد و میلیاردها میلیارد، و میلیاردها میلیاردها میلیارد و امثال اینها در اینجا کارگر نیست، بلکه غیرمتناهی است؛ یعنی در هر آن و در هر لحظه، غیرمتناهی مؤثر در غیرمتناهی متأثر اثر میگذارد. اگر فقط بدن یک انسان را درنظر بگیرید در آنِ واحد میلیونها عامل در یکدیگر اثر میگذارند تا چه رسد به همه انسانها، و تا چه رسد به همه آنچه در کره زمین است و همه آنچه در منظومه شمسی است و همه آنچه در کهکشانها و در عالمِ غیرمتناهی است. معنای «ماأصابَ مِنْ مُصیبَةٍ إلّابِإذْنِاللَّه» در واقع نوعی نظارت الهی بر جریانات عالم است.

«وَاللَّهُ بِکلِّ شَیءٍ عَلیمٌ». اگر تو اللَّه را شناختی، خاطرت جمع باشد، او به همه چیز آگاه است، هیچکدام از تأثیرها و مؤثرها و متأثرها و اثرها از نظارت الهی که نامش «باذناللَّه» است خارج نیست. معنای توحید همین است.

اذن الهی در نظام تشریع

تا اینجا بحث درباره نظام تکوین بود. گفتیم امر دیگری داریم به نام «نظام تشریع».

نظام تشریع یعنی چه؟ انسان از آن جهت که موجودی دارای عقل و اراده و مؤثری از مؤثرهای عالم است، به حکم این که دارای عقل و اراده است، اثر خود را جبراً و بدون انتخاب انجام نمیدهد. همیشه در میان دوراهی است و این خود اوست که باید اثر خود و عمل خود را انتخاب و اختیار کند. کلمه اختیار از ماده «خیر» است، یعنی از دو طرف خیر و شر، مصلحت و غیرمصلحت، آن که خیر است آن را برگزیند که در مورد انسان اگر غیر از این باشد با انسانیت انسان منافات دارد. در اینجا چه برنامهای هست؟ در اینجا فقط برنامه راهنمایی است، خدای متعال انسان را راهنمایی میکند. وحی، شرع و دین، یعنی راهنمایی انسان در کارهای خودش که اینگونه اختیار کند و مصلحتش در آن است و اگر آنگونه دیگر اختیار کند بر ضرر اوست.

این هم باز دو قسم است: یک قسمت تشریع الهی است، یعنی قانونی است که خدا وضع کرده است و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آن قانون را فقط به مردم ابلاغ میکند. در