کنم، ولی این مسأله یعنی امر بین امرین در نظام تکوین، یکی از اصول معارف قرآن است. همانطور که در امور اختیاری انسانها، نه جبر است و نه تفویض، در نظام تکوین هم امر بین امرین حاکم است. جبر این است که علیرغم خواست انسانها قدرتی آنها را به انجام کاری ملزم کند. تفویض یعنی به خود واگذارشدگی و استقلال. اصلًا استقلال مطلق مساوی با واجبالوجود بودن است. کفربودن تفویض از کفربودن جبر بالاتر است و کمتر نیست. همانطور که در میان جبر و تفویض، راهی است که راه صحیح همان راه است- که بحث ما در آن نیست- در نظام تکوین یعنی در تأثیر و تأثرهایی هم [که در عالم صورت میگیرد] امر بین امرین حاکم است. در کاری که خورشید با نورافشانی خود انجام میدهد، ماه با حرکات خود انجام میدهد، هوا و آتش و آب و نیروی الکتریسیته انجام میدهند امر بین امرین حاکم است.

معنای رضا به قضای الهی

اینجاست که معنای مصلحت و رضا به قضای الهی روشن میشود. اگر حادثهای پیش بیاید و خدای متعال جلوی این حادثه را نگیرد- که معنای جلوی حادثه را نگرفتن این است که به اذن اوست و اگر مصلحت اقتضا میکرد جلوی حادثه را میگرفت- معلوم میشود که مصلحت کلی اقتضا نمیکرده است که خداوند جلوی آن را بگیرد. اگر انسان ایمان به این حقیقت داشته باشد، به دنبالش «خُلق توحیدی» پیدا میشود؛ یعنی بعد از آن که حادثهای واقع شد در انسان حالت رضا پیدا میشود، میگوید لابد مصلحت بوده است، اگر مصلحت نبود خدای متعال جلوی آن را میگرفت. حال که خدا جلوی این حادثه را نگرفته است پس مصلحتی هست ولو این که من آن مصلحت را ندانم.

عمومیت اذن الهی

در اینجا نکته دیگری هست. گفتیم کلمه «اذن» به معنی اعلام رخصت است. این در جایی است که مأذون (اذن داده شده) یک موجود شاعر باشد، شعور داشته باشد.

اذن در مورد انسانها درست است ولی حتی در مورد حیوانها با اینکه دارای درجهای از شعور هستند درست نیست، یعنی جلوگیری نکردن از یک حیوان در انجام یک