لِأَهْلِ الشّامِ أَنَّ فِی دُعابَةً» [1] یعنی شگفتا و عجبا از پسر نابغه (مقصود عمروعاص است) که در برابر مردم شام چنین ادعا میکند، نه اینکه در دل خودش گمان میکند. او در عیبجویی از من چنین ادعای پوچی میکند که من صلاحیت خلافت ندارم، برای اینکه من انسان خوشرو و مزّاحی هستم و انسانی که خلیفه است باید عبوس و خشمگین باشد تا مردم از او بترسند!

ادعاهایی را که بیمبنا و بر اساس تخیلات پوچ باشد «زعْم» میگویند. «به زعم فلانکس» یعنی به ادعای خیالی و پوچ او، ادعایی که هیچ اصل و مبنایی ندارد. بنابراین معنای «زَعَمَ الَّذینَ کفَروا» این است که کافران ادعا میکنند، ولی ادعایی که هیچ مبنا و اصلی ندارد، ادعای پوچ.

کافران چه ادعا و چه اظهاری میکنند؟ «زَعَمَ الَّذینَ کفَروا أَنْ لَنْ یبْعَثوا» چنین ادعا میکنند که هرگز مبعوث نخواهند شد و هرگز بعث و برانگیختن و حشری نخواهد بود.

اقامه برهان در عین تکرار مدعا

قرآن در اینجا جوابی میدهد که این جواب دو جنبه دارد؛ در عین اینکه تکرار مدعاست اقامه برهان بر مدعا هم هست.

توضیح [جنبه اول] این است که اگر کسی چیزی را مشاهده کرده است که دیگران مشاهده نکردهاند و دیگران دائماً او را تکذیب میکنند چه راهی برای بیان دارد جز اینکه دائم قسم بخورد که والله من راست میگویم؟ مثلًا کسی ادعا میکند که من شب که اینجا خوابیده بودم، نیمهشب صدایی شنیدم و هنگامی که بلند شدم دیدم افرادی برای دزدی آمدهاند. مرا که دیدند فرار کردند و رفتند. کسی میآید و میگوید آقا تو بیخود میگویی. چنین فردی چه راهی برای اثبات این مطلب دارد جز اینکه دائم قسم بخورد که به خدا من راست میگویم؟

خود حضرت رسول صلی الله علیه و آله عین همین تعبیر را دارند. ایشان در اوایل بعثت مردم را در تپه «صفا»- که یکی از دو طرف سعی صفا و مروه است- جمع کردند. در مکه رسم بر این بود که وقتی حادثه مهمی پیش میآمد و میخواستند به مردم اعلام کنند،