است.

بحث «تقوا» در نهجالبلاغه عجیب است! تعبیراتی در باره تقوا هست که از جنبه روانی بسیار لطیف و عالی است. مثلًا میفرماید: «فَصونوها وَ تَصَوَّنوا بِها» [1] تقوا را نگه دارید و خود را به وسیله تقوا حفظ کنید. خیلی عجیب است! شما تقوا را نگه دارید و تقوا شما را نگه دارد. آیا این دوْر است؟ نه. گفتهایم مثل این است که انسان لباس را نگه میدارد و لباس انسان را. انسان لباس را نگه میدارد از اینکه گم شود یا دزد ببرد و لباس انسان را نگه میدارد از اینکه سرما یا گرما بخورد. ایندو با هم منافات ندارند. میفرماید شما تقوا را نگه دارید و تقوا شما را نگه دارد. شما باید نگهدار آن باشید و آن نگهدار شما باشد. «... وَ انْ تَسْتَعینوا عَلَیها بِاللَّهِ وَ تَسْتَعینوا بِها عَلَی اللَّه» [2] [شما را سفارش میکنم به اینکه ...] و اینکه از خدا برای رسیدن به تقوا کمک بخواهید و از تقوا برای رسیدن به خدا کمک بگیرید. و از اینجور تعبیرات. در جای دیگر درست نشان میدهد که تقوا غیر از ترس و غیر از اجتناب از معاصی است؛ میفرماید: «انَّ تَقْوَی اللَّهِ حَمَتْ اوْلیاءَ اللَّهِ مَحارِمَهُ وَ الْزَمَتْ قُلوبَهُمْ مَخافَتَهُ» [3] تقوای الهی سبب اجتناب از معاصی و سبب ترس از خدا میشود. اجتناب از معصیت و ترس از خدا را به عنوان دو لازم برای تقوا ذکر کرده نه عین تقوا. این یک مطلب که راجع به ماهیت تقوا بود.

درجات تقوا

از خود قرآن این مطلب کاملًا استفاده میشود که تقوا درجات و مراتب دارد. معلوم است؛ یک وقت انسان تقوایش در حدی است که از گناهان کبیره و از اصرار بر صغیره اجتناب میکند. این اولین درجه تقواست که به آن، عدالت محقَّق میشود. در اصطلاح فقه اسلامی هست که مثلًا امام جماعت باید عادل باشد، شاهد باید عادل باشد، قاضی باید عادل باشد، مرجع تقلید باید عادل باشد؛ معنی عادل این است که این درجه از تقوا یعنی خود نگهداری از گناهان کبیره و خود نگهداری از تکرار و اصرار بر گناهان صغیره را داشته باشد، که اگر این حد هم نباشد فاسق است،