با اینکه انسان گمان میکند که توحید یکی از مسائل اسلام است و هزاران مسئله دیگر در اسلام در کنار توحید قرار گرفته است ولی وقتی با نگاهی دقیقتر مینگرد، میبیند اسلام سراسرش توحید است؛ یعنی تمام مسائل آن، چه آنها که مربوط به اصول عقاید است و چه آنها که به اخلاقیات و امور تربیتی و یا به دستورالعملهای روزانه ارتباط دارد، همگی یکجا و یکپارچه توحید است.

در منطق، اصطلاحی وجود دارد، میگویند: تحلیل و ترکیب. این دو کلمه که در آنجا در فکر به کار میرود از علوم طبیعی اتخاذ شده است و مراد این است که همان طور که در عالم ماده تجزیه و ترکیب است یعنی همه مرکبات تجزیه میشود به عناصر اولیه و اگر آن عناصر را ترکیب کنند دومرتبه آن مرکب تشکیل میگردد، در اندیشهها و فکرها نیز همینگونه است. فیلسوفان میگویند تمام اندیشهها و افکار بشر به اصل عدم تناقض برمیگردد؛ یعنی اگر تحلیل و تجزیه بکنند، بازگشت به این اصل مسلّمِ بدیهی مینماید.

در اسلام چنین اصلی وجود دارد که همان توحید است، یعنی تمام مبانی اسلامی را اگر تحلیل کنیم بازگشت به توحید میکند.

اگر نبوت و معاد را که دو اصل دیگر از اصول اعتقادی هستند و یا امامت را مورد تحلیل قرار دهیم، در شکل دیگر، توحید است. و اگر دستورهای اخلاقی و یا احکام اجتماعی اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم در شکل توحید خودنمایی میکنند.

ما این بحث را اینک به همین مقدار اکتفا میکنیم و تفصیل بیشتر آن را به مورد دیگری ایکال مینماییم. در تفسیر المیزان در موارد متعددی این مطلب بیان شده است.

توحید نظری و توحید عملی

در اسلام دو توحید وجود دارد: نظری و عملی. توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه است، یعنی خدا را به یگانگی شناختن، و توحید عملی یعنی خود را در عمل، یگانه و یکجهت و در جهت ذاتِ یگانه ساختن. به عبارت دیگر توحید نظری یعنی شناخت یگانه بودن خدا، و توحید عملی یعنی یگانه شدن انسان.

نکتهای که میخواهم تذکر دهم این است که در سوره حمد آنچه از اول سوره تا اینجا آمده است مربوط به نوع اول یعنی توحید نظری است و از اینجا (ایاک نَعْبُدُ) به بعد بیان توحید عملی است. اینجاست که انسان به عظمت بیمانند این سوره