به شناخت اللَّه منتهی میشود. یکی از راههای شناختن انسان همان شناختن احساسهای خاص انسانی است که یکی از آنها همین احساس سپاس است که فرمانده آن وجدان است و به تعلیم و تربیتهای محیط مربوط نیست و از آداب و رسوم محلی به شمار نمیرود و اختصاص به اقلیمی غیر اقلیمی ندارد. آداب و رسوم است که با تغییر زمان و مکان دگرگون شده، حتی گاهی عیناً متضاد میشود، مثل کلاه از سر برداشتن و گذاشتن که هر دو علامت احترام است ولی هرکدام در جامعهای مرسوم است. در هیچ جامعهای دیده نشده است که پاداش نیکی را بدی بدهند و به اینکه این جزء رسوم محلی است توجیه نمایند.

حمد نه مدح خالص است و نه سپاسگزاری خالص؛ پس چیست؟ میتوان گفت اگر هر دو را با هم ترکیب کنیم حمد است؛ یعنی مقامی که هم لایق ستایش است به دلیل عظمت و جلال و حسن و کمال و بهاء و زیبایی که دارد، و هم لایق سپاسگزاری است به دلیل احسانها و نیکیها که از ناحیه او رسیده است، آنجاست که کلمه «حمد» به کار میرود.

حمد مخصوص خداوند است

بعید نیست که در معنی «حمد» مفهوم دیگری نیز دخالت داشته باشد و آن مفهوم پرستش است. پس در مفهوم حمد سه عنصر در آنِ واحد دخیل است: ستایش، سپاس، پرستش. به عبارت دیگر: حمد، ستایش سپاسگزارانه پرستشانه است.

شاید اینکه طبق این آیه حمد مخصوص خداوند است و غیر او محمودی نیست، از این جهت است که در مفهوم حمد مفهوم پرستش هم هست.

مفسرین در این جهت اتفاق نظر دارند که معنی آیه این است که تمام «حمد» ها از آنِ خداست. اگر در کلمه «حمد» غیر از سپاسگزاری مفهوم خضوع و فروتنی عابدانه نباشد و تنها معنای حمد سپاسگزاری باشد چرا نباید انسان در مقابل وسائط انسانی که خدا برای او قرار داده است سپاسگزاری کند؟ مخلوقاتی که خدا به وسیله آنها خیری به انسان میرساند نیز باید سپاسگزار و قدردان آنان بود. تا آنجا که گفته شده است: «مَنْ لَمْ یشْکرِ الْمَخْلوقَ لَمْ یشْکرِ الْخالِقَ» هرکس مخلوق را سپاسگزار نباشد خالق را سپاسگزار نبوده است. پدر، مادر، معلم و تمام آنها که همواره وجود انسان مشمول خیرها و احسانهای آنان بوده است همه را باید شکرگزار بود؛ هیچ گاه