همراهشان بودند ایشان عنایت داشتند که جمعیت زیادی همراهشان باشند، و خیلی از قبایل عرب را که تازه مسلمان شده بودند یا اظهار اسلام میکردند یا لااقل خودشان را همپیمان پیغمبر نشان میدادند دعوت کردند که با ما بیایید، آنهایی که در اطراف مدینه بودند، قبیله غِفار، قبیله مُزَینه، قبیله اشجع و ... نیامدند. علتش این بود که اینها همه میگفتند که این سفر سفر خطرناکی است، محال است که پیغمبر برود و برگردد؛ و چون قضیه حدیبیه بعد از جنگ احد و بعد از جنگ احزاب بود که در جنگ احد کفار آمده بودند در نزدیک مدینه با مسلمین جنگیده بودند (بالأخره ضربت بزرگی به مسلمین زدند؛ هفتاد نفر کشتن به مقیاس آن روز خیلی کار بود) و بعد از آن جنگ احزاب رخ داده بود که اصلًا مسلمین را در محاصره قرار دادند، تمام این مردمِ دیگر قضاوتشان این بود که اینها تا دیروز در محاصره دشمن بودند و دشمن اینها را در خانه خودشان محاصره کرده بود، حالا میتوانند بروند در خانه دشمن؟! نزدیک آنجا که بروند یک نفر اینها سالم برنمیگردد. تعبیر قرآن این است که: «ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ ینْقَلِبَ الرَّسولُ وَ الْمُؤْمِنونَ الی اهْلیهِمْ ابَداً» گمانشان این بود که پیغمبر و مؤمنین، دیگر به خاندانشان بر نمیگردند، اینها رفتند که دیگر برگردند! حرفشان این بود. قرآن میگوید حالا که شما سالم از اینجا برگشتید اینها شروع میکنند از آن عذرهای خاص [آوردن که] ما میخواستیم بیاییم ولی متأسفانه گرفتاریها مانع شد.

«سَیقولُ لَک الُمخَلَّفونَ مِنَ الْاعْرابِ». قرآن نمیگوید آنهایی که شما میخواستید بیایند، [بلکه میگوید] آنهایی که شما در واقع نبردید، یعنی آنهایی که شایسته آمدن هم نبودند، مخلّف و «رها شده» بودند. کلمه «اعراب» هم همیشه در مقام تحقیر گفته میشود. در فارسی وقتی ما میگوییم «اعراب» یعنی عربها، ولی در اصطلاح قدیم که اصطلاح قرآن هم بر آن است «اعراب» یعنی بادیهنشینهای عرب. شهرنشینها و مثقّفها [1] و چیز فهمهایشان را «اعراب» نمیگفتند، بدویها را «اعراب» میگفتند.

عذرتراشی اعراب «

سَیقولُ لَک الُمخَلَّفونَ مِنَ الْاعْرابِ» یعنی عن قریبٍ که به مدینه برگردید آنهایی که با خود نبردید خواهند آمد، مشغول عذرتراشی میشوند و میگویند: «شَغَلَتْنا امْوالُنا وَ