موجودی از موجودات نیست که از تحت نفوذ و فرمان او خارج باشد. جمله دوم:

وَ الَی اللَّهِ الْمَصیرُ. «مصیر» از همان ماده «صیرورت» است و صیرورت یعنی از حالی به حالی رفتن، از وضعی به وضعی تغییرشکل دادن، مثل این که میگوییم نطفه علقه گردید و علقه مضغه گردید و مضغه عظام گردید تا بالاخره یک بچه انسان شد؛ جنین صَبی گردید، صبی رجل گردید. جهان ما جهانِ «گردیدن» است، جهانِ صیرورت است. اگر چوبی را در نظر بگیریم، آن چیزی که امروز این چوب هست همیشه این چوب نبوده است، چیز دیگری بوده که «چوب» گردیده است و این چوب هم همیشه چوب باقی نخواهد ماند، باز چیز دیگر خواهد گشت.

یک سؤال هست و آن سؤال این است: این که خاکی آدم بشود، آدمی خاک بشود، آب و خاک و هوایی مثلًا درخت بشوند، درختی حیوان بشود، حیوانی انسان بشود؛ پایان این گردیدنها چیست؟ آیا همین طور یک گردیدنهای بیهدفی است؟

یک چیزی چیزی میشود، باز آن چیز چیز دیگر میشود و آن چیز چیز دیگر و همین طور ...؟ یا نه، پایان همه گردیدنها به سوی خداست و روح و حقیقت معاد هم همین است. این جمله «وَ لِلَّهِ مُلْک السَّمواتِ وَ الْارْضِ وَ الَی اللَّهِ الْمَصیرُ» در واقع همین مطلب را میگوید: همه چیز از آنِ خداست و به سوی خداست. مفادش با مفاد آیه کریمهای که به دستور خود قرآن وقتی که انسان مصیبتی را میشنود آن را تلاوت میکند:«انّا لِلَّهِ وَ انّا الَیهِ راجِعونَ» [1] یکی است، با این تفاوت که در آنجا «انّا» میگوییم، ظاهر کلمه اختصاص به انسانها دارد، ولی از این آیه حتی این مقدار هم بوی اختصاص نمیآید، میگوید: همه چیز از آنِ اوست و همه چیز به سوی اوست، و در واقع به همان دلیل که همه چیز از اوست و از آنِ اوست، به سوی او هم هست.

معنی توحید

از جمله دعاهایی که در بین تکبیرات افتتاحیه- یعنی شش تکبیری که خواندن آنها قبل از تکبیرة الاحرام مستحب است- میخوانیم، این دعاست:

لَبَّیک وَ سَعْدَیک وَ الْخَیرُ فی یدَیک وَ الشَّرُّ لَیسَ الَیک وَ الْمَهْدِی مَنْ