فوقالعادهای را ایجاد کرده. اگر نقصی هم در یک جا باشد، میگوید عالَم الفاظ است و بیش از این دیگر نمیتوانسته. ولی آیا قرآن که میگوید: انْ مِنْ شَیءٍ الّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ، نظرش به همین است؟

تفسیر عارفانه

تفسیر دوم- که من آن را به تفسیر «عارفانه» تعبیر میکنم- میگوید حرف شما درست است که موجودات به زبان حال مسبّح و حامد پروردگارند، ولی قرآن بالاتر از این را میگوید، چون در ادامه آیه میفرماید: وَ لکنْ لا تَفْقَهونَ تَسْبیحَهُمْ ولی این تسبیح را شما نمیفهمید. تسبیح به زبان حال را که همه میفهمند. بعلاوه قرآن میگوید «هیچ چیزی نیست مگر ...» یعنی همه اشیاء را میگوید نه تنها عاقلها و ذیشعورها را، ولی ضمیر را آنچنان برمیگرداند که گویی همه موجودات عالم عاقلند و شاعر، چون میگوید: وَ لکنْ لا تَفْقَهونَ تَسْبیحَهُمْ. «هُمْ» در زبان عرب ضمیری است که برای اشخاص میآورند نه برای اشیاء، و قرآن با این که سخنش درباره اشیاء است ضمیر را ضمیر اشخاص آورده، یعنی میخواهد بگوید که همه اشیاء از یک نظر اشخاصاند [و شعور دارند.] و در همین آیهای که خواندیم «مرغان» را هم اضافه کرده. اگر «مرغان» نمیبود میگفتیم قرآن میگوید «کسانی که در آسمان و زمین هستند»؛ «کسانی که در آسماناند» یعنی ملائکه و «کسانی که در زمیناند» یعنی انسانها، مقصود از انسانها هم انسانهای مؤمن است، کلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ همه اینها به نماز و تسبیح خودشان آگاهند؛ میگفتیم این مانعی ندارد، انسانها و ملائکه به تسبیح خودشان آگاهند. ولی میگوید «... و مرغان»، مرغان را هم داخل کرده است. مرغ که مسلّمْ شعور انسان و شعور ملائکه را ندارد، پس معلوم میشود در عالم مرغان هم یک حسابی هست که ما وارد نیستیم و نمیدانیم.

گفتیم تفسیر اول تفسیر حکیمانه است. حکیم ابونصر فارابی که یکی از حکمای بسیار بزرگ جهان اسلام است، عبارت خیلی شیرینی- ظاهراً در کتاب فصوص- دارد. او همین مطلب را ولی بیشتر با موضوع «زبان حال» بیان کرده است، میگوید: «صَلَّتِ السَّماءُ بِدَوَرانِها وَ الْارْضُ بِرَجَجانِها وَ الْمَطَرُ بِهَطَلانِهِ» آسمان که گردش میکند، با گردش خود به درگاه الهی نماز میبرد. گردش آسمان نماز آسمان