است: اینها نماز دارند و به نماز خودشان آگاهند و خدای آنها هم به کار آنها آگاه است.

بنابراین ما چنین آیاتی در قرآن داریم و نباید اول برویم ببینیم که آیا میتوانیم معنی بکنیم که مقصود از تسبیح [و تحمید] چیست. قرآن چنین مطلبی میگوید که تمام ذرات عالم هستی خدا را تسبیح و حمد میکنند، و به ما هم می گوید: ولی شما ای مردم فهم نمیکنید اما چنین چیزی وجود دارد. البته خدا هم که این مطلب را بیان کرده، نخواسته یک معمایی را که هیچ وقت بشر به هیچ شکل آن را حل نمیکند بیان کرده باشد. قرآن این را میگوید برای این که ما تلاش کنیم تا به این حقیقت برسیم و این حقیقت را به اندازه ظرفیت خودمان کشف کنیم و بفهمیم.

گفتیم مرحله دوم این است که ببینیم تلاشی که افراد بشر بعد از این راهنمایی قرآن، در این راه کردهاند چه بوده و در واقع این آیات را چگونه خواستهاند تفسیر کنند. این سلسله آیات در قرآن مجموعاً دو گونه تفسیر شده است که ما میتوانیم این دوگونه را «حکیمانه» و «عارفانه» بنامیم.

تفسیر حکیمانه

بعضی این آیات را حکیمانه تفسیر کردهاند و گفتهاند مقصود قرآن از این که میگوید هر چیزی خدا را تسبیح و حمد میکند، تسبیح «تکوینی» و به «زبان حال» است. ما یک «زبان حال» داریم و یک «زبان قال». زبان حال این است که یک موجودی- مثلًا یک انسان- حالتی پیدا میکند که با این که دهانش بسته است اما وضعش دارد با آدم حرف میزند. مثلًا شما و دوستتان در خیابان ایستادهاید و با همدیگر صحبت میکنید. یک وقت شخص مفلوکی با یک قیافه ژندهای میآید در مقابل شما دو نفر میایستد و گردنش را کج میکند. حالتش نشان میدهد که [میگوید] من نیازمندم، به من کمک کنید. این را «زبان حال» میگویند. ولی یک وقت کسی میآید به زبان میآورد که کمکی به من بکنید. این میشود «زبان قال». بنابراین خیلی اوقات حالت بیرون انسان از ضمیر انسان خبر میدهد، چنان که میگویند «رنگ رخسار خبر میدهد از سرّ ضمیر». چگونه خبر میدهد؟ حرف که نمیزند، دلالت میکند. انسان خیلی حرفها را به زبان بیزبانی میزند. شاید افراد انسان با یکدیگر که برخورد میکنند، بیش از مقداری که با زبان ظاهر با هم حرف میزنند، به زبان بیزبانی با همدیگر حرف میزنند و خودشان را به یکدیگر معرفی میکنند.

من در کتاب مسئله حجاب نوشتهام که بعضی از لباسها و بعضی از ژستها زباندار است. آدمی که وقتی راه میرود بادی به غبغب میاندازد، صدایش را کلفت میکند و